مقدمه:

تحلیل چشم‌انداز آتی مصرف انرژی جهانی حاکی از آن است که علی‌رغم حرکت عمومی جهان به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش تولید کربن، گاز طبیعی همچنان یکی از اصلی‌ترین منابع انرژی در جهان آینده خواهد بود؛ چنانکه در حدود ۲۲% از سبد انرژی مصرفی جهان در سال ۲۰۵۰ را گاز طبیعی تشکیل خواهد داد. همچنین گستره وسیع مصارف و کاربردهای گاز طبیعی این حامل انرژی را به یکی از حیاتی‌ترین حامل‌ها در جهان تبدیل کرده است. استفاده از گاز در تولید برق، گرمایش، فرآیندهای صنعتی نیازمند گرمای بالا و همچنین به‌عنوان خوراک در صنایع پتروشیمی و صنعت کود از جمله مهم‌ترین کاربردهای گاز طبیعی خواهند بود.

در این بین حتی کشورهایی که فاقد منابع طبیعی گاز هستند نیز سعی دارند با نقش‌آفرینی در ترانزیت و فرآورش آن، خود را به یک بازیگر در این عرصه مبدل کنند. ایران و روسیه دارای بیشترین ذخایر هیدروکربنی اثبات شده در سطح جهان هستند و بخش عمده اقتصاد دو کشور بر پایه صادرات منابع نفت، گاز و فرآورده‌های نفتی شکل گرفته است. باتوجه به اهمیت گاز طبیعی در مناسبات آینده انرژی جهانی، همکاری ایران با روسیه در زمینه گاز طبیعی باعث تقویت نقش ج.ا.ایران در معادلات آینده انرژی جهانی و به تبع آن اقتصاد، سیاست و امنیت در منطقه و فضای بین‌الملل خواهد شد. توجه به این نکته ضروری است که پیش از جدی‌شدن ایران به‌عنوان مقصد صادرات گاز روسیه، ترکیه تلاش‌ بسیاری نمود تا خود را به‌عنوان هاب تجارت گاز روسیه مطرح نماید که با توجه به موقعیت جغرافیایی مناسب‌تر ایران و همچنین هوشیاری دستگاه‌های دخیل در دیپلماسی انرژی، جمهوری اسلامی ایران توانست در این زمینه با روسیه به توافق برسد.

واردات گاز ازروسیه و تبدیل شدن به هاب گازی

باتوجه به مشابهت اقتصاد دو کشور و وجود رقابت در زمینه جذب سهم بیشتر از بازارهای انرژی، غالبا چشم‌انداز همکاری‌های راهبردی در این زمینه روشن نبوده است. با این وجود، وقوع جنگ اوکراین این فرصت و زمینه را برای جمهوری اسلامی ایران فراهم نمود تا با استفاده از ظرفیت دیپلماسی انرژی خود، وارد تعامل سطح بالای انرژی با روسیه شود. از جمله همکاری‌های موفق ایران و روسیه در طول سال‌های اخیر می‌توان به تفاهم ۴۰ میلیارد دلاری با گازپروم، سرمایه‌گذاری ۴.۵ میلیارد دلاری روسیه در توسعه میادین، انتقال تکنولوژی پلتفرم فروش و تجارت گاز روسیه و در نهایت توافق واردات و انتقال روزانه 150 میلیون متر مکعب گاز از روسیه به ایران را برشمرد.

واردات گاز از روسیه؛ پروژه فراجناحی ایران

با توجه به اهمیت بالای ناترازی انرژی و در راس آن، ناترازی گاز در مجموعه مسائل اولویت‌دار کشور، موضوع راهبردی دیپلماسی انرژی در دستور کار جدی دولت‌های سیزدهم و چهاردهم قرار داشته است. چنانکه محسن پاک آئین، وزیر نفت دولت چهاردهم طی سخنرانی خود در روز کسب رای اعتماد از مجلس، به اهمیت و ضرورت پیگیری توافقات انجام شده جهت واردات گاز از روسیه در دولت سیزدهم اشاره نمود.

اولین گام برای واردات گاز از روسیه از طریق توافق میان شهید رئیسی و ولادیمیر پوتین برداشته شد، سپس در سفر الکسی میلر، مدیرعامل شرکت گازپروم به تهران در تیرماه سال ۱۴۰۳ توافق اولیه واردات روزانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب گاز از روسیه به ایران میان وزارت نفت و شرکت گازپروم به امضاء رسید. هرچند در ادامه مذاکرات، دو طرف به‌عنوان گام نخست بر واردات سالانه ۵۵ میلیارد متر مکعب معادل روزانه ۱۵۰ میلیارد متر مکعب به توافق رسیدند.

چرا باید از روسیه گاز وارد کنیم؟

یکی از پر بسامدترین پرسش‌ها هنگامی که موضوع واردات گاز از روسیه مطرح می‌شود این است که چرا دومین دارنده ذخایر گازی جهان باید واردکننده گاز باشد؟ فقدان سرمایه‌گذاری کافی برای توسعه میادین گازی و افزایش مصارف صنعتی و خانگی گاز باعث شده است که مصرف گاز همواره سایه‌به‌سایه تولید پیش رود. چنانکه حتی در سال‌های اخیر مصرف در فصل‌های سرد سال از تولید نیز پیشی گرفت و کشور با مسائلی نظیر قطع مقطعی صادرات گاز، برنامه‌ریزی خاموشی فصلی برخی صنایع پر مصرف و سوزاندن گازوئیل گران‌قیمت و نفت‌کوره کم‌کیفیت در برخی نیروگاه‌ها برای تولید برق مواجه گردید. با این وصف، فعال شدن دیپلماسی انرژی برای تامین گاز که می‌تواند منجر به حل چالش‌های مذکور شود، اقدامی تحسین‌برانگیز در راستای منافع ملی محسوب می‌شود.

بن‌بست صادراتی روسیه و تلاش برای خلق بازار جدید گازی

جنگ اوکراین نقطه عطفی در بازارهای صادراتی انرژی روسیه پدید آورد. هرچند آمریکا و اروپا سعی داشتند با اعمال سقف قیمتی برای نفت خام و فرآورده‌های نفتی انتفاع روسیه را کاهش دهند اما این کشور توانست با انتقال بازار صادرات خود به چین، هند، ترکیه و امارات بخش اعظم این تحریم‌ها را خنثی نماید. مسئله اما در صادرات گاز بسیار متفاوت بود. روسیه در سال ۲۰۲۱ و پیش از آغاز جنگ اوکراین، سالانه ۲۴۴ میلیارد متر مکعب صادرات گاز داشت که این عدد در سال ۲۰۲۳ به ۱۴۲ میلیاردمتر مکعب کاهش یافته است. بیش از ۵۵% سبد صادراتی گاز روسیه در در سال ۲۰۲۱که حدود ۱۴۰ میلیاردمتر مکعب بود به اروپا تعلق داشت که در سال ۲۰۲۳ به ۲۷ میلیاردمتر مکعب کاهش یافته است.

تلاش روسیه برای جبران کسری صادرات گاز از طریق بازارهای چین، هند و ترکیه نیز با محدودیت‌های سیاستی و فنی مواجه است. چنانکه سهم چین از ۱۰ میلیاردمتر مکعب واردات گاز در سال ۲۰۲۱ از خط لوله قدرت سیبری۱ به ۲۲.۷ میلیاردمتر مکعب در سال ۲۰۲۳ رسید. افزایش صادرات به کشورهای قفقاز و آسیای میانه نیز کمتر از ۵ میلیاردمتر مکعب از گاز معطل مانده روسیه را پوشش داده است. از طرفی، ترکیه در زمره کشورهایی بود که تمایل داشت از بحران انرژی به‌وجود آمده میان روسیه و اروپا نهایت بهره‌برداری را نموده و خود را به قطب گازی و محل صادرات مجدد گاز روسیه به اروپا تبدیل نماید. علی‌رغم تلاش‌های گسترده اردوغان برای تحقق این موضوع، حجم گاز صادراتی روسیه به ترکیه، از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ با کاهش ۵ میلیارد مترمکعبی نیز مواجه شده است.

اقبال روسیه به بازارهای جنوبی

با عنایت به آمارهای فوق، در حال حاضر در حدود ۹۵ میلیارد مترمکعب ظرفیت مازاد صادراتی در حوزه گاز روسیه وجود دارد. همچنین نیاز شدید روسیه به بازارهای صادراتی جدید این امکان را برای جمهوری اسلامی ایران فراهم آورده است که واردات گاز طبیعی از روسیه را کلید بزند. جمهوری اسلامی ایران توانست بعد از دو سال از آغاز جنگ اوکراین ذیل یک دیپلماسی انرژی فعال، با طرف روسی برای واردات گاز از این کشور به تفاهم برسد. طبق اظهارات وزیر نفت دولت سیزدهم، توافق با روسیه مبنی بر واردات و انتقال روزانه ۳۰۰ میلیون متر مکعب معادل سالانه ۱۱۰ میلیارد مترمکعب گاز از روسیه از طریق خط لوله به امضاء رسید. طبق اظهارات ولادیمیر پوتین در سفر اخیر مسعود پزشکیان به مسکو، مرحله نخست توافق طرفین برای واردات ۵۵ میلیارد متر مکعب انجام گرفته است که در گام آغازین، واردات ۲ میلیارد متر مکعبی از روسیه صورت خواهد پذیرفت.

با این وصف صادرات و انتقال گاز روسیه از مسیر ایران، علاوه بر خارج نمودن روسیه از تنگنای صادرات گاز، منافع متعددی برای ایران پدید خواهد آورد که اهم آن‌ها به شرح زیر است:

۱.تقویت وابستگی متقابل منطقه‌ای و تبدیل ایران به هاب گازی: افزوده شدن سالانه ۱۱۰ میلیارد مترمکعب گاز وارداتی از روسیه توان بازیگری ایران را در زمینه صادرات و سوآپ گاز افزایش خواهد. عمده همسایگان ایران از کمبود گاز به‌عنوان یکی از حامل‌های انرژی اصلی رنج می‌برند و بازار صادراتی این کشورها فرصت مناسبی پیش روی ایران قرار خواهد داد. بر اساس محاسبات صورت‌گرفته در حال حاضر ظرفیت صادرات گاز طبیعی به کشورهای ترکیه تا سالانه ۲۵ میلیارد مترمکعب، عراق ۲۵ میلیارد مترمکعب، پاکستان ۱۰ میلیارد مترمکعب و عمان ۱۰ میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود. در برخی از این کشورها در حال حاضر زیرساخت لازم فراهم است و برخی دیگر نیز نیاز برای تحقق صادرات به توسعه و احداث خطوط لوله نیاز دارند. با این اوصاف بازارهای متعددی برای گاز وارداتی از روسیه وجود خواهد داشت که امکان نقش‌آفرینی به‌عنوان هاب گازی را در اختیار ایران قرار خواهد داد. البته نباید به فرصت‌ همکاری منطقه‌ای انرژی صرفا از عینک اقتصادی توجه کرد، چرا که آورده امنیتی و سیاسی توسعه این همکاری و ایجاد وابستگی متقابل در حوزه انرژی امر بسیار ارزشمندی است.

۲. اجرای کامل تعهدات صادراتی پیشین: جمهوری اسلامی ایران با کشورهای عراق و ترکیه قرارداد صادرات گاز طولانی مدت دارد. قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه روزانه ۳۰ میلیون متر مکعب و صادرات گاز به عراق روزانه ۵۰ میلیون متر مکعب است. باتوجه به مسئله جدی ناترازی در داخل، تعهدات صادراتی در روزهایی از ایام اوج مصرف با دشواری مواجه می‌شود. نظر به اهمیت راهبردی تداوم در صادرات گاز، دولت می‌تواند آن بخش از تعهد صادراتی خود را که دستخوش نوسان است، به وسیله واردات تامین نماید.

۳. افزایش توان بازاریابی با تاکید بر بازار ۳۰ میلیارد مترمکعبی هند: یکی از دلایلی که برخی کارشناسان در خصوص عدم ایجاد فرصت‌های صادراتی برای جمهوری اسلامی ایران بر می‌شمارند این است که در معادلات ژئوپلتیک، وزن تحریم‌های آمریکا و در برخی موارد، هزینه بالای سیاسی همکاری با ایران باعث شده است برخی قراردادهای ایران اجرایی نشود. برای نمونه برخی کارشناسان معتقدند همانگونه که هندوستان علی‌رغم تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا از روسیه نفت وارد می‌کند، امکان خرید گاز را هم دارد و با انتقال گاز روسیه به ایران، احتمال جدی شدن مذاکرات انتقال گاز از مسیر ایران به هند افزایش پیدا خواهد کرد. هندوستان در حال حاضر سالانه بیش از ۳۰ میلیارد مترمکعب گاز وارد می‌کند که می‌تواند بخشی از آن‌ را با همکاری روسیه، از مسیر ایران تامین نماید.

۴.کاهش ناترازی و جلوگیری از خسارت ۱۵ میلیارد دلاری و آسیب‌های زیست‌محیطی: از دیگر فرصت‌هایی که واردات گاز برای ایران فراهم می‌کند کمک به رفع ناترازی گازی است. مطابق آمار مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال ۱۴۰۱ ناترازی سالانه گاز برابر ۱۲۳ میلیون متر مکعب در روز بوده است. این عدد در سه ماهه سرد سال به ۲۲۰ میلیون مترمکعب افزایش پیدا کرده و در نقطه اوج مصرف نیز به ۳۱۵ میلیون مترمکعب در روز رسیده است. واردات گاز در کنار برخی سیاست‌ها نظیر ذخیره‌سازی گاز می‌تواند سهم عمده‌ای در حل مشکلات کشور در ماه‌های سرد سال و اوج مصرف ایفا نماید. در چنین شرایطی سیاست‌گذار برای تامین گاز خانگی ناچار به خاموشی‌های برنامه‌ریزی شده برای صنایع اقدام نموده و با جایگزین نمودن گازوئیل و در برخی مواقع نفت‌کوره در نیروگاه‌های تولید برق، هزینه‌های سنگین اقتصادی و زیست‌محیطی به کشور نحمیل می‌نماید. هرچند عدد دقیقی از عدم نفع و هزینه سوخت جایگزین حاصل از قطع گاز صنایع و نیروگاه‌ها در دسترس نیست اما این خسارت در گزارش‌های مختلف از ۷ تا ۱۵ میلیارد دلار برآورد شده است.

با وجود این که واردات گاز فرصت حل ناترازی را برای ما فراهم می‌سازد اما توصیه کارشناسان این است که تا جای ممکن، گاز وارداتی نباید صرف مصارف داخلی شود چرا که ضمن افزایش وابستگی باعث تعمیق و تشدید ناترازی در آینده نیز خواهد شد.

۵. اجرای طرح‌های توسعه‌ای نیازمند انرژی: در شرایط فعلی کشور و به دلیل مسئله ناترازی انرژی و افت فشار میدان پارس جنوبی، بسیاری از طرح‌های توسعه در صنایع مختلف اعم از پتروشیمی‌ها، صنایع فولادی، صنایع مس و سیمان و نیز نیروگاه‌های گازی برای تامین سوخت و خوراک خود با دشواری‌هایی مواجه هستند که مسیر توسعه و افزایش این صنایع را نیز با مشکل مواجه کرده است. واردات گاز می‌تواند عامل آسودگی خاطر سرمایه‌گذار از حضور در این صنایع باشد.

جمع‌بندی

باتوجه به اهمیت بالایی که واردات گاز طبیعی از روسیه دارد که می‌توان مدعی شد یکی از مهم‌ترین طرح‌های حوزه انرژی و سیاست‌خارجی در تاریخ جمهوری اسلامی ایران در حال رقم خوردن است. این موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است که ضرورت دارد با نگاه فراجناحی و فراتر از دولت‌ها به آن نگریسته شود. اثرات اقتصادی، سیاست خارجی و امنیتی این پروژه در سطح منطقه و حتی معادلات بین‌الملل آن چنان وسیع است که نباید اجازه داد این موضوع در گذر دولت‌ها دستخوش فراموشی شود و یا در پیچ‌وخم‌های بروکراتیک اداری دچار فرسایش شود. لازم است تمامی اقدامات ضروری برای تبدیل توافقات اولیه به قرارداد و سپس آغاز عملیات اجرایی آن میان دو دولت سریعا به انجام برسد.