سه شنبه این هفته (20 آبان) انتخابات پارلمانی عراق در حالی برگزار خواهد شد که جریان صدر به عنوان یکی از برجسته ترین و مؤثرترین جریان های سیاسی و اجتماعی عراق به دلیل تحریم این انتخابات توسط رهبر آن، غایب بزرگ این دوره به شمار می‌رود. صدری‌ها در انتخابات 2021، بزرگ‌ترین پیروزی تاریخی خود در انتخابات را با کسب 73 کرسی رقم زدند اما سرسختی ائتلاف رقبای شیعی آن‌ها مانع از معرفی نامزد نخست وزیری توسط آنان گردید و در نهایت به دستور صدر در تابستان 2022، فراکسیون پارلمانی صدر به‌طور یکجا از عضویت در پارلمان استعفا داد و اندکی بعد نیز آقای صدر، برای دهمین بار از سال 2013 به این سو، از سیاست کناره‌گیری کرد.

حرکت زیگزاگی صدر در کناره‌گیری و بازگشت مجدد به عرصه سیاسی با اینکه برای بسیاری، به امری پیش‌بینی‌پذیر تبدیل شده است اما ابعاد کامل این رفتار و اهداف او به‌طور کامل شفاف و آشکار نبوده است. صدر استاد غافلگیری است. در عین حال که بودنش و نبودش در عرصه رسمی سیاسی هر دو برای رقیبانش نگران کننده بوده است. نبود او آنقدر نگران کننده است که برخی تصور می‌کنند به تعبیر ادبیات رایج عربی، در «مطبخ سیاست» در حال پخت‌وپز برای دیگران است و البته حضور رسمی‌اش در عرصه سیاسی نیز آنچنان اثرگذار است که رقبایش را دچار چالش‌های جدی در دالان‌های پیچیده سیاست در عراق می کند.

تحریم انتخابات یا مشروعیت‌زدایی؟

 انتخابات پارلمانی عراق در حالی برگزار می‌شود که همه ناظران داخلی و خارجی معتقدند به دلیل شرایط منحصربه‌فرد منطقه در دو سال اخیر، این دوره از انتخابات حائز اهمیت فراوانی به خصوص برای گروه‌ها و جریان‌های سیاسی شیعی نزدیک به ایران است. در چنین شرایطی صدر، نه تنها از مشارکت در این انتخابات سر باز زده است بلکه با شدت هرچه تمام بر طبل تحریم انتخابات (#مقاطعون) می‌کوبد و دیگران را نیز تشویق به تحریم کرده است. برنامه‌ریزی جریان صدر برای تحریم انتخابات به مرحله مهندسی مشارکت عمومی نیز رسیده است به این معنا که این جریان در بازه زمانی اعلام شده توسط کمیساریای عالی انتخابات برای ثبت نام عموم شهروندان واجد شرایط، جهت دریافت کارت بایومتریک، در حالی‌که انتخابات را تحریم کرده، از پیروان خود خواسته بود تا برای دریافت کارت انتخاباتی ثبت نام کنند. ما حصل ثبت نام و دریافت این کارت توسط صدها هزار نفر به این معناست که در محاسبه نهایی میزان مشارکت انتخاباتی، عدد نهایی مشارکت عمومی به نسبت واجدان، پایین خواهد بود. کانال تلگرامی «الحوزة الناطقة» که از رسانه های جریان صدر است در جریان ثبت نام کارت انتخاباتی به هواداران خود گفته بود: «به روز رسانی دیتاهای شما در سامانه کمیساریا و دریافت کارت، تضمین کننده وجود ما در میان تحریم کنندگان (عدم مشارکت کنندگان) است». این موضوع در کنه خود تنها یک تحریم انتخاباتی نیست بلکه تلاشی برای مشروعیت زدایی از انتخابات و فرآیند سیاسی جاری در کشور نیز به شمار می‌رود.

صدر از چند ماه مانده به انتخابات پیش رو، همان شعارهای همیشگی مبارزه با فساد و فاسدان را به عنوان سرلوحه تحریم انتخابات معرفی کرده بود. با این حال او در 11 فوریه (23 بهمن 1403)، و با آغاز فرآیند ثبت نام واجدان شرایط رأی‌گیری توسط کمیساریا، از همه پیروان خود خواست تا اطلاعات خود را در سامانه به‌روز کنند. با اینکه وی چند روز بعد اعلام کرد «نامزدی در انتخابات کمک به گناه است. چه نتیجه و فایده‌ای از مشارکت افراد فاسد و وابسته در این انتخابات به دست خواهد آمد در حالی‌که عراق پس از هیمنه خارجی و نیروهای دولت عمیق، نفس‌های آخر خود را می کشد». این تعبیر صدر از عراقی که در حال کشیدن نفس های آخر خود است زمینه تحلیل‌های متعددی از دلایل تحریم انتخابات توسط صدر و مقصود اصلی وی در عراق به وجود آورد که همچنان قابل بررسی است.

از آن زمان تاکنون، صدر بارها از طریق سخنرانی یا پیام، علاوه بر درخواست از هواداران خود برای به‌روز رسانی اطلاعات خود و دریافت کارت انتخابات، بر تحریم انتخابات تأکید و مشارکت در آن را کمک به فساد جاری در کشور خوانده است.

با این حال، قابل پیش‌بینی نبودن رفتارهای صدر و همچنین وجود اماره‌هایی از احتمال بازگشت ناگهانی وی به عرصه انتخابات، تقاضای رئیس‌جمهور از وی برای بازگشت مجدد، و حتی تمدید مهلت ثبت نام احزاب مشارکت کننده توسط کمیساریا که برخی آن را فرصتی برای بازگشت صدر خواندند، برای چندین ماه گمانه‌های مختلف و سناریوهای متعددی را از شیوه بازگشت احتمالی صدر به فضای انتخابات و سیاست ترسیم کرد. سناریوهایی که یک به یک با پایان مهلت ثبت نام احزاب نامزد حضور در انتخابات رنگ باخت تا حداقل در این مرحله نشان دهد که رفتارهای صدر در آن مقطع، برای غافلگیر کردن و برهم زدن مهندسی رقبا و بازگشت ناگهانی در دقیقه 90 نیست. جریان صدر نه تنها در آخرین لحظات وارد فضای مشارکت نشد بلکه حتی آن‌طور که احتمال داده می‌شد از هیچ حزب یا ائتلافی پشتیبانی نکرد و فهرست غیررسمی و پوششی نیز معرفی نکرد. حتی برخی منابع رسانه‌ای عربی از اقدامات ایران برای اقناع صدر برای حضور در انتخابات خبر داده‌اند. لیکن همین منابع می‌گویند صدر معتقد است که این درخواست ایران می‌تواند به مثابه یک کمین علیه او و جریان سیاسی‌اش باشد.

نگرانی‌ها از کناره‌گیری جریان صدر

طبیعتا کناره‌گیری جریان صدر از عرصه رسمی سیاست‌ورزی در عراق موجب نگرانی‌هایی برای برخی از شخصیت‌ها و افراد این جریان شده است. فارغ از فقدان جایگاه و منافع به دست آمده برای این اشخاص مانند نمایندگان مستعفی، برخی نزدیکان صدر اعتقاد دارند که دوری این جریان از فضای رسمی، بر جایگاه و محبوبیت این گروه و وضعیت اجتماعی آن‌ها اثر منفی خواهد گذاشت. آن‌ها می‌گویند بارها به صدر در این باره هشدار داده‌اند. پایگاه اماراتی العین، اواخر آوریل امسال خبری را منتشر کرد که نشان می‌دهد صدر پیشنهاد تعدادی از اعضای هیئت سیاسی جریان صدر برای حضور غیرمستقیم در انتخابات را نیز رد کرده بود. توییت چندروز قبل صدر که با استناد به خواب خود مدعی شده / اذعان کرده، برخی پیروان او به سویی دیگر متمایل شده‌اند و نسبت به استمرار تحریم انتخابات دچار شک و تردید شده‌اند نشان می‌دهد که نگرانی‌های افراد نزدیک به او چندان بی‌مورد نبوده است و زمزمه‌های نارضایتی و نافرمانی برخی پیروان، آنچنان بوده که صدر را مجبور به واکنش علنی کرده است.

گمانه های متعددی را می توان برای برای دلایل تحریم انتخابات توسط صدر در نظر داشت.

1 – سلیم الجبوری رئیس اسبق پارلمان عراق، جولای گذشته گفته بود «صدر گمان می‌کند که مشارکت در انتخابات پیش رو بی‌فایده است زیرا تغییر در پیش است». صدر دریافته است که در دو سال اخیر تحولات منطقه‌ای عمیقی رخ داده که به دنبال تغییر نظم منطقه‌ای و جهانی است و این روند همچنان ادامه‌دار است و آثار این تغییرات عراق را نیز درخواهد نوردید. در این تغییرات، جریان‌ها و گروه‌های سیاسی به‌ویژه شیعی در معرض تهدید توسط قوا و بازیگران خارجی هستند و دیر یا زود این تغییرات رخ خواهد داد. از این رو وی می‌کوشد برای بقای خود و مصون‌سازی جریان سیاسی‌اش از صحنه‌ای که این تحولات در آن رخ خواهد داد به کنار بماند.  

2 – اصرار صدر بر تحریم انتخابات و تأکید بر فاسد دانستن روند سیاسی و انتخاباتی و حمله غیرمستقیم به رقیبان خود در چارچوب هماهنگی شیعی، تلاشی برای فاصله‌گذاری میان خود و آن‌ها، تخریب شخصیت و مشروعیت آنان و معرفی خود به‌عنوان یگانه پرچم‌دار اصلاحات در عراق و شخصیت ملی و غیروابسته است. او در حال ترسیم چهره یک رهبر مخالف امتزاج در یک نظام سیاسی آلوده از خود است. البته این نکته جدیدی نیست و مسبوق به سابقه بوده است. اما در سایه تحولات داخلی و منطقه‌ای می‌تواند به‌عنوان تلاشی برای فاصله‌گذاری میان خود و جریان‌های سیاسی شیعی نزدیک به ایران باشد. او در پیام‌های اخیر خود گفته است «تا زمانی‌که همچنان سلاح خارج از چارچوب دولت باشد و میلیشیاها (گروه های مقاومت) حضور داشته باشند، به تحریم ادامه خواهد داد».

3 - نگرانی از عدم تکرار پیروزی بزرگ سال 2021 یکی دیگر از دلایلی است که می‌تواند بر نوع رفتار صدر اثرگذار باشد. طبیعتا این ناکامی ولو آنکه نسبی باشد می‌تواند پیامدهای منفی برای صدر در میان سایر رقبای شیعی خود بگذارد. صدر که در دوره قبل بیشترین کرسی را از آن خود کرده بود و می‌توانست تعیین کننده سکاندار هیئت دولت باشد، حاضر نیست صرفا در این انتخابات مشارکت‌کننده‌ای بی اثر باشد. کاهش احتمالی آرای وی و کرسی‌های پارلمانی‌اش می‌تواند موقعیت او را در دستیابی به الکتلة الأکبر (فراکسیون پارلمانی بزرگ تر) دچار چالش کند. در این دوره، بازیگر جدی و جدیدی به نام محمد شیاع السودانی نیز حضور دارد که هرچند روابط خوبی با صدر دارد و زمزمه‌هایی مبنی بر ائتلاف احتمالی آن‌ها به گوش می‌رسید اما محبوبیت السودانی می‌تواند سبد دیگر رقبای بیت شیعی را کاهش دهد. بنابراین می‌توان احتمال داد که صدر ضمانتی برای تکرار تجربه پیروزی 2021 دریافت نکرده است.

به‌رغم این‌ها، همچنان صدر یک بازیگر پیش‌بینی ناپذیر در صحنه سیاست یک کشور پیچیده و پرشتاب است. تحولات بی‌سابقه منطقه‌ای، بر حجم شتابندگی عراق افزوده است و او در این فضای پیچیده و نیازمند محاسبات دقیق و حساس، در حال حسابگری است. اینکه پس از انتخابات چه تحولاتی رخ بدهد و جریان صدر به کدام سو خواهد رفت همچنان تابع شرایطی است که بخش قابل توجهی از آن ناشناخته است. با این حال می‌توان پیش‌بینی کرد که وضعیت رقیبان شیعی صدر یعنی چارچوب هماهنگی شیعی پس از اعلام نتایج و مشخص شدن اوزان و آرایش‌های سیاسی و موضوع پیچیده تشکیل دولت می‌تواند بر تصمیم‌گیری‌های وی اثرگذار باشد. آیا صدر منتظر است تا تشکیلات موسوم به چارچوب هماهنگی در نتیجه این انتخابات دچار دگرگونی و تشتت احتمالی و متحمل فشارهایی از سوی آمریکا و فرستاده ویژه ترامپ شود؟ وضعیتی که می‌تواند به سود او باشد. آیا وضعیت گروه‌های مقاومت دستخوش تغییرات پس از انتخابات خواهد شد؟ آنچه قابل پیش‌بینی است این است که همچنان باید منتظر بازگشت مجدد مردی بود که تاکنون10 بار از سیاست کناره‌گیری کرده است.