در سال‌های اخیر کشت فراسرزمینی به عنوان یکی از روش‌های موثر برای تامین نیاز کشورهای واردکننده محصولات کشاورزی مطرح شده است. در این میان، کشورهای حاشیه خلیج فارس به دلیل فقدان آب کافی و زمین مناسب جهت کشت، در حوزه امنیت غذایی وابستگی شدیدی به واردات دارند و در تلاش هستند با بهره‌گیری از این روش در قاره آفریقا، نیازهای فوری و حیاتی غذایی خود را تامین نمایند. در مقابل، برخی مناطق و کشورها در این قاره با در اختیار داشتن زمین‌های مساعد و آب نسبتا فراوان، بستر مناسبی برای این همکاری برد-برد است.

وابستگی امنیت غذایی

براساس برآوردهای رسمی، واردات مواد غذایی شورای همکاری خلیج فارس تا سال ۲۰۲۹ به بیش از ۵۵ میلیون تن خواهد رسید. در این میان، عربستان و امارات به عنوان بزرگترین بازارهای منطقه به ترتیب حدود ۸۰ و ۹۰ درصد نیاز خود را از طریق واردات تامین می‌کنند. از همین روی، این دو کشور در سال‌های اخیر از طریق کشت فراسرزمینی در آفریقا به دنبال تامین امنیت غذایی خود هستد. تحولات ژئوپلیتیکی مانند جنگ اوکراین و تاثیر آن بر بازار غلات نیز بر اهمیت این موضوع افزوده است.

قاره آفریقا در حال حاضر ۶۰% از زمین‌های زراعی کشت‌نشده جهان را در اختیار دارد و کشاورزی ۳۵% از تولید ناخالص داخلی آن را تشکیل می‌دهد. بازار غذا و کشاورزی آفریقا می‌تواند از ۲۸۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ به ۱ تریلیون دلار تا سال ۲۰۳۰ افزایش یابد. با وجود چنین ظرفیت امیدوارکننده‌ای، اقتصاد کشاورزی این قاره با چالش‌های متعددی روبرو است که مهمترین آن کشت سنتی ناشی از فقدان سرمایه‌گذاری در تجهیزات تولید است.

سرمایه‌گذاری ریاض و ابوظبی

براساس گزارش‌های رسمی، عربستان در سال ۲۰۲۲ بیش از ۲۰ میلیارد دلار مواد غذایی و محصولات کشاورزی از کشورهای آفریقایی وارد کرده است. همچنین، این کشور در ۴۲۷ پروژه کشاورزی در ۴۴ کشور مشارکت داشته که ارزش آن‌ها در مجموع ۲.۵ میلیارد می‌شود. همچنین، امارات و عربستان به طور مشترک ۴۰۰ میلیون دلار در کشاورزی سودان سرمایه‌گذاری کرده‌اند. پس از اولین اجلاس سران سعودی-آفریقایی در نوامبر ۲۰۲۳، این کشور تعاملات کشاورزی خود را با غنا، سنگال، ساحل عاج و نیجریه افزایش داده است.

در سال ۲۰۲۳ عربستان ۳۴ سد کشاورزی و سیستم آبیاری در مالی، موریتانی، سنگال، بورکینافاسو، نیجر، سودان و چاد را به مبلغ بیش از ۹۰۰ میلیون دلار تأمین مالی کرده است. سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی از جمله تولید پنبه و شکر در آفریقای مرکزی، سومالی، سودان و اوگاندا، و همچنین تأمین مالی پروژه‌های کشاورزی در اوگاندا، بورکینافاسو، تانزانیا، توگو و گینه بیسائو نیز انجام شده است.

همچنین، امارات بیش از ۳۸.۸ میلیارد دلار مواد غذایی و محصولات کشاورزی از آفریقا وارد کرده است. این کشور سرمایه‌گذاری‌های گسترده در کشاورزی و تأسیسات فرآوری مواد غذایی، تلاش کرده تا منابع کشاورزی در آفریقا را تأمین کند. یک شرکت اماراتی ۵۰ هزار هکتار در سودان کشت فراسرزمینی می‌کند. در اوگاندا نیز امارات در حال ساخت یک منطقه آزاد کشاورزی به مساحت ۲۵۰۰ هکتار برای فرآوری و ارسال مواد غذایی به امارات است. همچنین، شرکت ADQ ابوظبی ۵۰۰ میلیون دلار برای تولید مواد غذایی در کنیا اختصاص داده است. البته، امارات کشت فراسرزمینی قابل توجهی در زیمباوه نیز دارد و اکنون به دنبال اجاره زمین در کشور همسایه آن یعنی زامبیا است. یک شرکت دیگر اماراتی، تقریبا ۷.۵ میلیون هکتار زمین در زیمبابوه را برای اهداف کشاورزی خریداری کرده است.

روی دیگر کشت فراسرزمینی

ورود سرمایه خلیج فارس در قالب کشت فراسرزمینی، علاوه بر دستاوردهای زیرساختی، باعث ایجاد شغل، تقویت ظرفیت‌های محلی و تنوع‌بخشی به اقتصادهای آفریقا نیز می‌شود. اما خرید یا اجاره گسترده زمین‌های کشاورزی توسط عربستان و امارات نگرانی‌هایی را در مورد تصرف زمین نیز ایجاد می‌کند. همچنین وام‌های مرتبط با این پروژه‌ها نیز اگرچه انعطاف‌پذیر هستند، اما پرسش‌هایی را در مورد بدهی‌های آتی آن مطرح می‌کنند.

کشت فراسرزمینی در آفریقا توسط امارات و عربستان که جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیکی نیز دارند می‌تواند به ابزاری برای نفوذ بیشتر در این قاره تبدیل شود. نمونه بارز این موضوع را می‌توان در سودان ردیابی کرد که یکی از اهداف کشت فراسرزمینی امارات است. دخالت ابوظبی در این کشور و حمایت از «نیروی‌های پشتیبان سریع» باعث تشدید درگیری‌های داخلی و کشته و آواره شدن میلیون‌ها سودانی شده است. همچنین همکاری عربستان و مصر برای کشت گندم نیز با هدف افزایش نفوذ در شمال آفریقا قابل توضیح است.