در جغرافیای پیچیده آسیای مرکزی، ترکمنستان به عنوان همسایه شمال‌شرقی ایران، جایگاهی متمایز و ‏چندبعدی در سیاست خارجی ایران دارد. این روابط که ریشه در اشتراکات تاریخی، ‏فرهنگی و جغرافیایی دارد، در عین حال تحت تأثیر تحولات ژئوپلیتیکی منطقه و محدودیت‌های ساختاری ‏آن قرار گرفته است. تحلیل این رابطه نشان می‌دهد که ترکمنستان برای ایران نه یک متحد استراتژیک، بلکه ‏همسایه‌ای کلیدی در چارچوب سیاست «نگاه به شرق» و تنوع‌بخشی به روابط خارجی است.‏

پیشینه روابط دو کشور

ایران و ترکمنستان بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارند و پس از استقلال ترکمنستان در ۱۹۹۱، ایران از ‏نخستین کشورهایی بود که استقلال این کشور را به رسمیت شناخت. این اقدام سریع نشان‌دهنده درک تهران ‏از اهمیت ژئوپلیتیک همسایه جدید بود. روابط دو کشور بر پایه اصول «بی‌طرفی مثبت» ترکمنستان و «نگاه به ‏شرق» ایران استوار شده است. اشتراکات مذهبی (هر دو کشور دارای جمعیت اکثریت مسلمان هستند) و ‏همگرایی فرهنگی در مناطق مرزی، بستر مناسبی برای توسعه روابط دو کشور فراهم کرده است.‏

ابعاد همکاری‌ها

همکاری‌های اقتصادی و ترانزیتی: ترکمنستان به عنوان دروازه ورود ایران به بازارهای آسیای ‏مرکزی عمل می‌کند. کریدورهای ترانزیتی شمال-جنوب و شرق-غرب که از ترکمنستان ‏می‌گذرند، برای ایران اهمیتی حیاتی دارند. خط لوله گاز ایران-ترکمنستان، اگرچه گاه به دلیل ‏اختلافات مالی با چالش مواجه شده، اما نمادی از وابستگی متقابل دو کشور به هم در حوزه انرژی ‏است. پروژه کریدور ترانزیتی قزاقستان-ترکمنستان-ایران که بخشی از ابتکار کریدور ترانزیتی ‏بین‌المللی شمال-جنوب است، ایران را به شبکه ریلی آسیای مرکزی متصل می‌کند و امکان ‏دسترسی کشورمان به بازارهای چین و کشورهای آسیای مرکزی را فراهم می‌کند. این کریدور نقش ‏مهمی در کاهش وابستگی ایران به مسیرهای دریایی سنتی دارد.‏

مسائل امنیتی و مرزی: همکاری‌های امنیتی دو کشور به ویژه در مبارزه با قاچاق مواد مخدر و ‏تروریسم، بخش مهمی از روابط دوجانبه را تشکیل می‌دهد. مرز مشترک طولانی، نیاز دو کشور به ‏هماهنگی امنیتی برای مقابله با تهدیدات فرامرزی را افزایش داده است.‏

همکاری‌های فرهنگی: ابعاد همکاری‌های فرهنگی دو کشور در سال‌های اخیر، عمدتاً بر مبادله آثار ‏هنری، برپایی نمایشگاه‌های مشترک و توسعه آموزش زبان فارسی در ترکمنستان متمرکز بوده است. ‏این اقدامات در راستای تحکیم پیوندهای فرهنگی-تاریخی میان دو کشور صورت گرفته است.‏

چالش‌ها و محدودیت‌ها

رقابت‌های منطقه‌ای: موقعیت ترکمنستان در میان قدرت‌هایی مانند روسیه، چین و بازیگران غربی، ‏فضای مانور این کشور را محدود کرده است. سیاست بی‌طرفی آشکار ترکمنستان مانع تعمیق روابط ‏این کشور با ایران شده است. همچنین، رقابت ایران با ترکیه بر نفوذ در جهان ترک‌زبان، می‌تواند بر ‏روابط تهران-عشق‌آباد سایه بیندازد.‏

مسائل اقتصادی: وابستگی ترکمنستان به صادرات گاز و اقتصاد تک‌محصولی و تفاوت در نظام‌های ‏بانکی و مالی، باعث محدود شدن مبادلات اقتصادی دو کشور شده است. افزون بر آن، تحریم‌های ‏بین‌المللی علیه ایران، تمایل شرکت‌های ترکمن برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشترک را نیز ‏کاهش داده است.‏

تأثیر بازیگران فرامنطقه‌ای: نفوذ روزافزون چین در ترکمنستان از طریق ابتکار «کمربند و راه» و ‏همچنین روابط سنتی ترکمنستان با روسیه، بر عمق استراتژیک روابط ایران و ترکمنستان تأثیر ‏گذاشته است. سرمایه‌گذاری کلان چین در بخش انرژی ترکمنستان، وابستگی این کشور به پکن را ‏افزایش داده و فضای مانور ایران را محدود کرده است.‏

چشم‌انداز آینده

با توجه به تحولات منطقه و نیاز ایران به کریدورهای ترانزیتی جایگزین، اهمیت ‏ترکمنستان برای ایران بیش از گذشته افزایش یافته است. آینده روابط دو کشور به توانایی آنان در حل مسائل ‏مرزی در دریای خزر، توسعه همکاری‌های چندجانبه و تبدیل اشتراکات فرهنگی به همکاری‌های اقتصادی ‏ملموس بستگی دارد. واقعیت این است که ترکمنستان همسایه‌ای مهم برای ایران است؛ کشوری که علیرغم ‏محدودیت‌های ناشی از سیاست بی‌طرفی خود و رقابت قدرت‌های بزرگ، به دلیل پیوندهای جغرافیایی و ‏فرهنگی، نقشی اجتناب‌ناپذیر در محاسبات امنیتی و اقتصادی ایران دارد.

موفقیت دیپلماسی ایرانی در قبال ‏عشق‌آباد، در گرو درک این واقعیت است که روابط با ترکمنستان ذاتاً «نواری باریک از همکاری‌های ‏عملی» است تا یک اتحاد استراتژیک گسترده. تقویت این رابطه مستلزم دیپلماسی فعال، انعطاف‌پذیری در ‏مسائل مورد مناقشه و تمرکز بر پروژه‌های کوچک و متوسط با منافع ملموس برای دو طرف است.‏