با آغاز دور دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، کشورهای اروپایی به این نتیجه رسیدند که باید وابستگی نظامی و راهبردی خود به ایالات متحده را کاهش دهند. ورود اخیر پهپادهای روسی به حریم هوایی کشورهای عضو ناتو، ضرورت این تصمیم را دوچندان کرد. در واکنش به این تهدیدات، اتحادیه اروپا با سرعت بیشتری اجرای طرح‌های دفاعی و پدافندی را در دستور کار قرار داد. با این حال، این ابتکارها در کنار مزایای خود، با چالش‌های ساختاری، مالی و سیاسی قابل‌توجهی مواجه‌اند.

پدافند گران، بازدارندگی کم؛ چالش سه‌گانه دفاع هوایی اروپا

رخنه پهپادها و جنگنده‌های روسی به حریم ناتو سه ضعف بنیادین در سامانه‌های دفاعی اروپا را آشکار کرد. نخست، هزینه‌های گزاف رهگیری است؛ استفاده از موشک‌های گران‌قیمت برای سرنگونی پهپادهای ارزان، از نظر اقتصادی توجیه‌پذیر نیست. دوم، فقدان سامانه‌های بومی و کارآمد کافی است که نشان می‌دهد اروپا در زمینه تولید و استقرار پدافند مستقل هنوز فاصله زیادی دارد. سوم، کمبود بازدارندگی مؤثر است که باعث شده توان نظامی فعلی نتواند از تکرار اقدامات مشابه توسط روسیه جلوگیری کند.

در پاسخ به این چالش‌ها، اتحادیه اروپا برنامه‌ای با عنوان «نقشه راه آمادگی دفاعی اروپا ۲۰۳۰» تدوین کرده که هدف آن ایجاد سامانه‌ای چندلایه برای مقابله با انواع تهدیدات هوایی از پهپادها گرفته تا موشک‌های بالستیک و تهدیدات فضایی است که در ادامه بخش‌های مهم آن معرفی می‌شود.

نقشه راه آمادگی دفاعی اروپا ۲۰۳۰

این نقشه راه شامل چهار طرح دفاعی برای مقابله با سطوح مختلف تهدید هوایی است. ساختار کلی این برنامه مشابه سیستم چندلایه دفاعی گنبد آهنین است؛ به این معنا که هر لایه برای نوع خاصی از تهدید طراحی شده است؛ از تهدیدات پهپادی گرفته تا تهدیدات فضایی. سامانه‌های کم‌هزینه برای مقابله با تهدیدات کوچک‌تر به کار می‌روند و جنگنده‌ها و موشک‌های پیشرفته برای تهدیدات پیچیده‌تر مانند موشک‌های بالستیک یا هایپرسونیک مورد استفاده قرار می‌گیرند. این چهار طرح دفاعی شامل موارد زیر هستند:

ابتکار دفاع از پهپادهای اروپایی (European Drone Defence Initiative)

این ابتکار به‌منظور توسعه سامانه‌ای پیشرفته و قابل تعامل برای مقابله و استفاده از پهپادها طراحی شده است. این سیستم شامل شبکه‌ای چندلایه است که قادر به شناسایی، ردیابی و بی‌اثر کردن پهپادهای دشمن بوده و هم‌زمان امکان حمله دقیق از طریق پلتفرم‌های پیشرفته پهپادی را فراهم می‌کند. این ابتکار همچنین بر توسعه سامانه‌های چندلایه ضدپهپادی تأکید دارد که بتوانند اهداف زمینی را نیز با فناوری‌های نوین هدف قرار دهند. انتظار می‌رود این طرح در ابتدای ۲۰۲۶ آغاز و تا پایان ۲۰۲۷ کاملاً عملیاتی شود. علاوه بر این، از تجارب و سامانه‌های پهپادی اوکراین برای به‌روزرسانی مداوم فناوری استفاده خواهد شد.

پروژه «دیوار پهپادی» نیز زیرمجموعه همین طرح است و به‌عنوان اولین لایه دفاعی سپر هوایی اروپا عمل می‌کند. مأموریت آن شناسایی، ردیابی و خنثی‌سازی پهپادها و تجهیزات پرسه‌زن است. استفاده از سامانه‌های رهگیری کینتیک و سلاح‌های انرژی هدایت‌شونده یا لیزری، جایگزینی مقرون‌به‌صرفه‌تر و دقیق‌تر برای موشک‌های گران‌قیمت پاتریوت خواهد بود.

نگاه به جبهه شرقی (Eastern Flank Watch)

این ابتکار به‌منظور تقویت مرزهای شرقی اتحادیه اروپا در برابر تهدیدات هیبریدی، سایبری، دریایی و متعارف از سوی روسیه و بلاروس طراحی شده است. هدف آن، ادغام سامانه‌های دفاع هوایی، جنگ الکترونیک، نظارت و امنیت دریایی است تا قابلیت‌های ضدپهپادی و دفاع هوایی با دارایی‌های زمینی و دریایی بهبود یافته ترکیب شوند.

این طرح همچنین به دنبال هماهنگی با ساختارهای فرماندهی و کنترل ناتو در جبهه شرقی است تا واکنشی سریع، هماهنگ و یکپارچه در برابر تهدیدات احتمالی ممکن شود. این اقدام، بازدارندگی را افزایش داده و همکاری عملیاتی میان اعضا را تقویت خواهد کرد.

سپر هوایی اروپا (European Air Shield)

سپر هوایی اروپا برنامه‌ای جامع برای ایجاد سامانه دفاع هوایی یکپارچه میان کشورهای عضو اتحادیه است. این طرح با هدف محافظت از حریم هوایی اروپا در برابر تهدیدات هوایی، به اعضا کمک می‌کند تا یک سپر چندلایه دفاع هوایی و موشکی ایجاد کنند که کاملاً با سامانه فرماندهی و کنترل ناتو سازگار است. این سامانه برای مقابله مؤثر با موشک‌ها، جنگنده‌ها و پهپادهای پیشرفته طراحی شده است.

سپر فضایی اروپا (European Space Shield)

سپر فضایی اروپا به‌منظور تقویت قابلیت‌های دفاعی کشورهای عضو و تضمین حفاظت و تاب‌آوری دارایی‌ها و خدمات فضایی در برابر تهدیدات فزاینده فضایی طراحی شده است. این طرح مبتنی بر سامانه‌های فضاپایه دفاعی و نظارتی است که با حمایت زیرساخت‌های فضایی اتحادیه اروپا توسعه خواهد یافت. سپر فضایی اروپا، توانایی کشورهای عضو را در زمینه‌هایی چون موقعیت‌یابی، ناوبری، اطلاعات جغرافیایی، نظارت بر زمین و ارتباطات امن افزایش می‌دهد. در واقع هدف آن، ایجاد سیستمی جامع برای محافظت از زیرساخت‌های فضایی اروپا و مقابله با تهدیداتی نظیر حملات ماهواره‌ای است.

پیامدهای چندوجهی مثبت گنبد آهنین اروپا

این طرح‌ها پیامدهای مثبتی برای اروپا به ارمغان می آورند که شامل افزایش توان نظامی، اطلاعاتی و امنیتی کشورهای اروپایی به‌صورت مستقل از ایالات متحده و به عبارتی کاهش وابستگی به آمریکا، رونق اقتصادی در صورت مشارکت صنایع داخلی در پروژه‌های دفاعی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید است. همچنین در صورت تحقق کامل این طرح می‌توان به ایجاد بازدارندگی هوایی مؤثر در برابر روسیه و تقویت توان واکنش سریع اتحادیه اروپا در برابر تهدیدات نظامی-امنیتی، امیدوار بود.

چالش‌های طرح ۲۰۳۰؛ از چالش بودجه تا بحران مشروعیت

با وجود این مزایا، طرح‌های دفاعی اروپا با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند:

1. مشکلات بودجه‌ای و رقابت داخلی: هزینه بسیار بالای طرح‌ها می‌تواند مخالفت برخی اعضا را برانگیزد. حتی در صورت اجماع، تأمین مالی ممکن است سال‌ها به طول انجامد و اجرای عملیاتی را به تعویق اندازد. افزون بر این، اختلافاتی میان اعضا درباره نحوه تخصیص بودجه وجود دارد؛ کشورهای غربی مانند آلمان و فرانسه خواهان تکیه بر تولید بومی برای تقویت اقتصاد داخلی هستند، در حالی که برخی کشورهای دیگر ترجیح می‌دهند از سامانه‌های اسرائیلی یا آمریکایی استفاده کنند. همچنین، نبود جایگزین‌هایی برای سامانه‌هایی نظیر پیکان ۳ یا ماهواره‌های استارلینک مانع از استقلال کامل اروپا در حوزه دفاعی می‌شود.
2. گسستگی و ناهماهنگی: تعدد طرح‌های ملی بدون هماهنگی کافی موجب پراکندگی و تداخل عملکردها شده است. افزون بر این، اختلاف میان کشورهای عضو، اتحادیه اروپا و ناتو بر سر مسئولیت فرماندهی و مدیریت پروژه‌ها به ناهماهنگی‌های ساختاری انجامیده است.
3. نبود راه‌حل فوری: حتی در خوش‌بینانه‌ترین حالت، اجرای کامل این طرح‌ها دست‌کم دو سال زمان می‌برد، در حالی که تهدیدات پهپادی و هوایی روسیه فوری و کنونی هستند. در نتیجه، اروپا حتی اگر بتواند سریعا طرح‌های هوایی خود را عملیاتی کند، دست‌کم تا دو سال آینده در برابر حملات احتمالی آسیب‌پذیر خواهد ماند. علاوه بر این، نبود طرحی جامع برای ایجاد چتر هسته‌ای مستقل از آمریکا در این طرح‌ها نیز باعث خواهد شد که اروپا در حوزة بازدارندگی هسته‌ای همچنان وابسته به آمریکا و آسیب‌پذیر باشد.
4. کاهش مشروعیت دولت‌ها: با وجود حمایت نسبی افکار عمومی از تقویت دفاعی اروپا، افزایش هزینه‌های نظامی می‌تواند باعث کاهش بودجه طرح‌های رفاهی و آموزشی شود و در نتیجه، مشروعیت دولت‌های حاکم را تضعیف کرده و به بحران‌های سیاسی و اقتصادی دامن بزند.
5. ناکارآمدی مدل دفاع چندلایه در جغرافیای اروپا: این مدل در سرزمین‌های کوچک و فشرده‌ای مانند اسرائیل کارآمد است اما عملی‌سازی آن در جغرافیای گسترده و مرزهای وسیع اروپا بسیار دشوار و پرهزینه است. این مسئله همچنین می‌تواند موجب ناهماهنگی در مراکز فرماندهی و کاهش سرعت تصمیم‌گیری شود.

جمع‌بندی

با تشدید تهدیدات روسیه و کاهش اعتماد اروپا به چتر امنیتی ایالات متحده، اتحادیه اروپا مسیر دشوار خودکفایی نظامی را در پیش گرفته است. «نقشه راه آمادگی دفاعی ۲۰۳۰» و طرح‌هایی چون ابتکار دفاع پهپادی اروپا، سپر هوایی اروپا و سپر فضایی اروپا بیانگر تلاش اروپایی‌ها برای ایجاد شبکه‌ای چندلایه از دفاع زمینی، هوایی و فضایی هستند. با این حال، مسیر تحقق این پروژه‌ها با موانع بزرگی همچون هزینه‌های سنگین و اختلافات داخلی، ناهماهنگی در فرماندهی و زمان طولانی اجرا همراه است.

اجرای موفق این طرح‌ها می‌تواند بازدارندگی اروپا را در برابر روسیه افزایش دهد و استقلال راهبردی آن را تقویت کند؛ اما در کوتاه‌مدت، این قاره همچنان در برابر تهدیدات فوری روسیه آسیب‌پذیر باقی خواهد ماند. در نهایت، کشورهای اروپایی تنها در صورتی می‌توانند امنیت خود را تأمین کنند که علاوه بر مدیریت و حل اختلافات داخلی، به دنبال تنش‌زدایی با روسیه روی بیاورند چرا که هیچ راهکار فوری برای استقلال امنیتی از آمریکا و بازدارندگی موثر در برابر روسیه وجود ندارد.