در سال‌های اخیر روابط اقتصادی، امنیتی و بشردوستانه ترکیه و قاره آفریقا رشد چشمگیری داشته است. به ویژه از زمان به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲، آفریقا جایگاه مهمی در سیاست خارجی ترکیه داشته است. این سیاست در قبال آفریقا رسماً از سال ۲۰۰۳ آغاز شد و دولت ترکیه راهبرد جدید خود در قبال آفریقا را در سندی با عنوان «راهبرد توسعه روابط اقتصادی با آفریقا» اعلام کرد.

اقتصاد؛ محور روابط ترکیه و آفریقا

کشورهای آفریقایی پیوسته با بی‌ثباتی سیاسی و درگیری‌های منطقه‌ای دست و پنجه نرم کرده‌اند. با این حال، در سال‌های اخیر، حداقل در برخی کشورها شرایط پایدار بوده و فعالیت‌های اقتصادی با تأخیر طولانی و تقاضای محدود، شروع به افزایش کرده‌اند. براساس برآوردها، چنین فعالیت‌هایی در سال‌های آینده افزایش می‌یابد. از همین روی، ترکیه با تعریف چشم‌انداز «تجارت عادلانه از طریق تجارت آزاد»، خود را به عنوان یکی از گزینه‌ها برای کمک به کشورهای آفریقایی مطرح می‌کند. علاوه بر نزدیکی جغرافیایی بین ترکیه و کشورهای آفریقایی، روابط تاریخی ترکیه با برخی از کشورهای قاره نیز برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری بسیار مهم است.

علاوه بر این، زیرساخت‌های صنعتی و تجارت خارجی ترکیه، مکمل اقتصادهای آفریقا است. در این زمینه، آفریقا یک بازار هدف برای شرکت‌های ترک، به ویژه شرکت‌های کوچک و متوسط، است. آفریقا نه تنها یک بازار صادراتی پویا برای ترکیه است، بلکه مواد اولیه ارزان قیمت را نیز برای صنعت ترکیه فراهم می‌کند. در واقع، ترکیه با صنعت تثریبا پیشرفته، نیروی کار ماهر و تجربه در بازارهای بین‌المللی، تمام تلاش خود را می‌کند تا روابط تجاری و سرمایه‌گذاری موجود خود را با کشورهای آفریقایی بیش از گذشته تقویت کند.

روابط اقتصادی ترکیه و آفریقا در دو دهه گذشته رشد چشمگیری داشته است. حجم تجارت دوجانبه در سال ۲۰۰۳، تقریبا ۵.۴ میلیارد دلار آمریکا بود که در سال ۲۰۲۴، به ۳۶.۵ میلیارد دلار آمریکا رسیده است. صادرات ترکیه به آفریقا در سال ۲۰۲۴ به ۲۱.۵ میلیارد دلار آمریکا و واردات به ۱۵ میلیارد دلار آمریکا رسید. در میان کشورهای این قاره، مصر، الجزایر، لیبی، آفریقای جنوبی و نیجریه شرکای تجار آنکار هستند. براساس داده‌ها، کشورهای شمال آفریقا حدود دو سوم از ارزش تجارت با ترکیه را تشکیل می‌دهند، البته ترکیه اخیراً بر کشورهای شاخ آفریقا و کشورهای جنوب صحرای آفریقا تمرکز کرده است.

البته، ترکیه تاکنون با مصر، تونس، مراکش و موریس توافقنامه تجارت آزاد دارد. همچنین، توافقنامه تجارت آزاد سودان پس از تکمیل مصوبات داخلی طرفین، لازم الاجرا خواهد شد. انتظار می‌رود مذاکرات با غنا، جمهوری دموکراتیک کنگو، کامرون و لیبی به نتیجه مناسب برسد.

«راهبرد توسعه روابط تجاری و اقتصادی در آفریقا» از سال ۲۰۰۳ عامل اصلی این جهش در روابط تجاری دوجانبه بوده است. این راهبرد برای انعکاس شرایط و نیازهای در حال تحول این قاره در دومین اجلاس مشارکت ترکیه و آفریقا در سال ۲۰۱۴ در مالابو به‌روزرسانی شد. همچنین، برنامه اقدام مشترک ۲۰۲۲-۲۰۲۶ در سومین اجلاس و در سال ۲۰۲۱ تصویب شد. هدف اصلی این راهبرد افزایش سرمایه‌گذاری‌های مستقیم ترکیه در آفریقا، افزایش فرصت‌های شغلی در این قاره و ایجاد محیطی مساعد برای توسعه اقتصادی کشورهای آفریقایی است.

در این راستا، سرمایه‌گذاری مستقیم ترکیه در آفریقا از ۱۰ میلیارد دلار فراتر رفته است. شرکت‌های پیمانکاری ترکیه بیش از ۲۰۰۰ پروژه در سراسر قاره انجام داده‌اند که ارزش کل پروژه‌ها تقریبا ۹۷ میلیارد دلار برآورد می‌شود. تعداد سفارتخانه‌های ترکیه در آفریقا از ۱۲ در سال ۲۰۰۲ به ۴۴ سفارتخانه در حال حاضر افزایش یافته است. همچنین، خطوط هوایی ترکیه به ۵۱ مقصد در ۳۹ کشور در سراسر آفریقا پرواز می‌کند. علاوه بر این، مؤسساتی مانند TIKA، بنیاد معارف و مؤسسه یونس امره در حال انجام فعالیت‌های فشرده در زمینه آموزش، فرهنگ و توسعه در سراسر قاره هستند.

همچنین، چهارمین اجلاس مشارکت ترکیه و آفریقا در سال ۲۰۲۶ و با هدف افزایش حجم تجارت به بیش از ۴۵ میلیارد دلار، انعقاد توافق‌نامه‌های تجارت آزاد جدید و ایجاد یک مشارکت اقتصادی فراگیر در سراسر قاره برگزار می‌شود.

نقش راهبردی شرکت‌های پیمانکاری

شرکت‌های ترکیه‌ای سرمایه‌گذاری‌های خود در آفریقا را بر بخش‌های کلیدی از جمله ساخت و ساز، زیرساخت‌ها، تجارت عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، منسوجات و پوشاک، انرژی و صنایع فلزی متمرکز می‌کنند. با این حال، بخش ساخت و ساز و زیرساخت‌ها بیشترین سهم سرمایه‌گذاری ترکیه در آفریقا را به خود اختصاص داده است، به طوری که کار پیمانکاران ترک در آفریقا تقریباً ۲۰ درصد از کل تجارت بین‌المللی آن‌ها را تشکیل می‌دهد.

سرمایه‌گذاری‌های ترکیه در دوره ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ در آفریقا در گروهی از کشورها از جمله الجزایر، اتیوپی، سنگال، لیبی، گینه، موزامبیک، گابن، نیجریه، کنگو، رواندا، تونس و کامرون متمرکز بوده است.

از جمله برجسته‌ترین پروژه‌های اجرا شده توسط شرکت‌های ترکیه‌ای در آفریقا می‌توان به ساخت و مدیریت یک فرودگاه بین‌المللی در ساحل عاج و تونس، ساخت کارخانه سیمان در گابن و ساحل عاج، کارخانه آهن در الجزایر، مجموعه‌ای از هتل‌های بزرگ در الجزایر، گابن و رواندا، بزرگراه در سنگال، نیروگاه‌های تولید برق در لیبی و کارخانه‌های نمک‌زدایی آب در گابن اشاره کرد.

البته، حضور ترکیه دیگر محدود به سومالی، کنیا و سودان نیست، بلکه به سمت اتیوپی، نیجر و دیگر کشورهای آفریقایی نیز گسترش یافته است. این حضور شامل مدیریت بنادر و فرودگاه‌ها در سومالی، پروژه‌های زیرساختی بزرگ در کنیا، پروژه‌های صنعتی در اتیوپی، نیجر، چاد، بورکینافاسو و موریتانی، به نوعی رقیب حضور چین و فرانسه در آفریقا محسوب می‌شود. اما در سطح کشورهای عربی، حضور ترکیه در آفریقا در رقابت شدید با امارات و عربستان سعودی است.

انگیزه‌‌های آنکارا در آفریقا

کارشناسان، افزایش فعالیت ترکیه در آفریقا را به عنوان نمودی از جایگاه‌طلبی این کشور در سیاست جهانی تفسیر می‌کنند. همچنین می‌توان علاقه مجدد ترکیه به آفریقا در دهه ۲۰۰۰ را به عنوان ابراز تمایل این کشور برای ظهور به عنوان یک بازیگر جهانی و بازتعریف سیاست خارجی آن در دوران جدید دانست. تغییر رویکرد در هزاره جدید به سمت آفریقا نتیجه چندین عامل مرتبط با هم، از جمله تغییرات محیط جهانی، منافع اقتصادی ترکیه و تکامل هویت سیاست خارجی آن است.

به باور برخی از محققان، روابط تاریخی و فرهنگی و جستجوی بازارهای جدید نیز از جمله عواملی هستند که علاقه ترکیه به این قاره را شکل می‌دهند. به گفته ناظران آفریقایی، دولت‌های ترکیه بر موقعیت جغرافیایی این کشور و نزدیکی آن به آفریقا، نداشتن گذشته استعماری و روابط نزدیک ترکیه با مسلمانان آفریقا به عنوان اساس سیاست خود تکیه کرده‌اند. اگرچه هویت مسلمان در ارائه کمک نقش دارد، اما دین به عنوان ابزاری عمل می‌کند تا نیروی محرکه اکثر ابتکارات ترکیه باشد

سیاست جدید ترکیه کاملاً با این واقعیت مطابقت دارد که اگر کشوری می‌خواهد در سیاست جهانی حرفی برای گفتن داشته باشد، باید رویکردهایی و گفتمان‌هایی را برای پرداختن به چالش‌های جهانی تدوین کند. این موضع با ظهور چندین بازیگر جدید در سیاست بین‌الملل یا همان «جنوب جهان» همخوانی دارد. این ار امکان به اشتراک گذاشتن نگرانی‌های جنوب جهان را در سیاست بین‌الملل فراهم می‌کند و همچنین حمایت کشورها را از منافع ملی و نگرانی‌های سیاست خارجی‌شان به همراه دارد. در راستای این عوامل، نگرانی‌های بشردوستانه و توسعه‌ای ستون اساسی سیاست خارجی ترکیه در قبال آفریقا بوده و احتمالاً همچنان نیز ادامه خواهد داشت. از همین روی، بخش امنیت و دفاع از سال ۲۰۲۰ با افزایش تقاضا برای محصولات دفاعی ترکیه، شتاب بیشتری گرفته است.

ظهور در بازار تجهیزات دفاعی

صادرت تجهیزات نظامی و دفاعی یکی دیگر از جنبه‌های مهم روابط ترکیه و آفریقا است. با توجه به بی‌ثباتی سیاسی و تهدیدات امنیتی مداوم در مناطق مختلف این قاره، اکثر دولت‌های آفریقایی برای رفع این نگرانی‌ها به ابزارهای نظامی متوسل می‌شوند. این امر فرصتی را برای بازیگران جدید در راستای تشکیل اتحادهای نظامی فراهم می‌کند، زیرا تعداد محدودی از ارائه دهندگان خدمات قادر به تأمین این نیازهای امنیتی هستند.

در این راستا، ترکیه به عنوان یک بازیگر کلیدی در این عرصه ظهور کرده است. این تعاملات از ایجاد پایگاه نظامی در سومالی گرفته تا صادرات پهپاد و سایر تجهیزات متغیر است. در سال‌های اخیر، اطلاعات تأیید نشده زیادی در مورد فروش پهپاد یا فعالیت‌های تجاری بالقوه در این حوزه بین ترکیه و برخی از کشورهای آفریقایی وجود داشته است، زیرا پهپادهای ترکیه اخیراً به یک دارایی راهبردی برای صادرات دفاعی ترکیه تبدیل شده‌اند.

شرکت‌های ترکیه‌ای طیف متنوعی از محصولات، از خودروهای زرهی و پهپادها گرفته تا بالگردها، کشتی‌ها، سیستم‌های ارتباطی و سلاح‌های سبک، را به خریداران آفریقایی ارائه می‌دهند. مشتریان کلیدی شامل نیجریه، رواندا و مراکش هستند و در این میان، نیجریه به عنوان مشتری اصلی، پهپادها، بالگردهای تهاجمی و شناورهای گشتی ترکیه را در اختیار دارد. به باور کارشناسان، موفقیت ترکیه در این حوزه به دلیل شرایط مالی مطلوب و توانایی آن در تعامل دیپلماتیک از طریق روابط فرهنگی و مذهبی، به ویژه با کشورهای با اکثریت مسلمان، بوده است.

در مجموع، ترکیه در سالهای اخیر توانسته با تکیه بر راهبرد ویژه خود سهم خود از بازار آفریقا را افزایش دهد. باید توجه داشت که این قاره ۶۰ درصد از منابع بکر جهان را در اختیار دارد که برای آینده اقتصاد ترکیه از اهمیت راهبردی برخوردار است و بهره‌گیری از آن مستلزم توسعه مناسبات اقتصادی و تجاری به ویژه زیرساخت‌هایی مانند بنادر و شبکه ریلی است.