از زمان اشغال عراق توسط آمریکا و سایه دگرگونی‌های جهان عرب در ۲۰۱۱، ایران بر روی استحکام «محور مقاومت» کار کرده است تا در برابر «محور همکاری» که توسط عربستان و مصر هدایت می‌شود، هژمونی منطقه‌ای خود را ایجاد کند. ایجاد «جبهه مقاومت» توانایی ایران را برای گسترش عمق راهبردی خود در سراسر حلال حاصل‌خیز تقویت می‌کند.

تعریف شبکه هدایت‌شده توسط ایران به یک محور رایج است؛ اگرچه این شبکه هیچ‌وقت چارچوب سلسله مراتبی و تحت فرمان مستقیم ایران نداشت. بلکه عملکرد این شبکه شبیه همکاری بی‌قاعده اجزایی بوده است که به وسیله منافع و نگاه ایدئولوژیک مشترک به یکدیگر متصل می‌شوند و ریشه در مقاومت در برابر اسرائیل، آمریکا و متحدان منطقه‌ای آن‌ها دارد. در حالی که ایران تا جای ممکن به دنبال حفظ نفوذ و کنترل بر این اجزا بوده، هیچ‌وقت فعالیت‌های خود را از طریق ائتلاف‌های رسمی یا توافق‌های الزام‌آور صورت‌بندی نکرد.

حتی حزب‌الله طی سال‌ها به سازمانی تکامل یافت که هویت لبنانی‌ خود را نسبت به هویت ایرانی اسلامی تقویت کرد؛ هرچند ایران منبع اصلی قدرت و وفاداری‌اش بود. حزب‌الله، عنصر اصلی محور مقاومت شیعی، سازمانی خودمختار و چندوجهی در لبنان است. در حزب‌الله، فرآیند تصمیم‌گیری پویایی میان چندین هویت‌ وجود دارد که غالباً با یکدیگر همزیستی دارند؛ اما برخی مواقع تضادهای برجسته‌ای پیدا می‌کنند. در عراق نیز شبه‌نظامیان شیعی بر اساس درجه وفاداری و تعهد به جمهوری اسلامی از یکدیگر متمایز می‌شوند.

از همگرایی جبه‌ها تا اتاق عملیات مشترک

با وجود محدودیت در مدیریت جبهه مقاومت و چالش‌های عملیاتی در محور، ایران پس از ترور [سردار] سلیمانی و پیمان ابراهیم موقعیت و فرصت جدیدی را بدست آورد تا همکاری میان حماس و جهاد اسلامی و دیگر اجزای محور را حول نبرد علیه دشمنی مشترک، یعنی اسرائیل تقویت کند. ایران تصمیم گرفت تا اتاق عملیات مشترکی را تأسیس کند که مسئول هماهنگی گسترده نظامی، لجستیکی و اطلاعاتی میان حماس و جهاد اسلامی در نوار غزه، حزب‌الله در لبنان، شبه‌نظامیان طرفدار ایران در سوریه، شبه‌نظامیان شیعی در عراق و حوثی‌ها در یمن بود.

جنگ غزه نخستین فرصت مهم را فراهم کرد تا ایران راهبرد «همگرایی جبهه‌ها» را اجرا کند. با این حال، این جنگ محدودیت‌ ایران را در بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های موجود در محور نمایان ساخت؛ به‌ویژه به‌دلیل نگرانی‌های تهران از کشیده‌شدن به درگیری مستقیم نظامی با اسرائیل – و حتی با ایالات متحده. افزون بر این تنش‌هایی میان ایران و برخی از نیروهای نیابتی‌اش پدیدار شد که ناشی از شکاف‌هایی میان منافع ایران و منافع گروه‌های تحت حمایت آن بود. برای مثال، پس از حمله ایران به اسرائیل در آوریل ۲۰۲۴، منابع اطلاعاتی ارزیابی کردند که ایران از عملکرد حزب‌الله ناامید شده بود.

محور شیعی میان تضعیف و مقاومت

اتفاقات بزرگ اخیر در منطقه پس از آغاز جنگ غزه برای اولین بار، تهدید مهمی به بقای حماس و آسیبی جدی به حزب‌الله وارد کرد. با وجود این چالش‌ها، مواضع مقامات ارشد ایران در کنار سیاست این کشور در ماه‌های اخیر، نشان می‌دهند تهران قصد عقب‌نشینی از حفظ جایگاه و بازسازی محور مقاومت ندارد. در ماه‌های اخیر، ایران با هدایت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تلاش‌های ویژه‌ای برای حفظ، تقویت و بازسازی قابلیت‌های آسیب‌دیده محور در نبرد با اسرائیل انجام داده است. در لبنان، ایران به وضوح به دنبال مسیرهای جایگزین می‌گردد تا از دست رفتن مسیر راهبردی سوریه را جبران کند. در عراق، ایران قاطعانه نفوذش بر شبه‌نظامیان عراقی را حفظ کرده و علناً با خلع سلاح و ادغام آن‌ها در ارتش مخالف می‌کند.

از محور شیعی به شبکه شیعی

تحولات چشمگیر در یک سال گذشته (به طور ویژه تضعیف ایران پس از حمله اکتبر ۲۰۲۴ اسرائیل، فروپاشی حکومت اسد در سوریه، عقب‌نشینی حزب‌الله تحت فشارهای نظامی و سیاسی و توقف حملات شبه‌نظامیان عراقی به دلیل فشار برای خلع سلاح آن‌ها) تردیدهایی را در استفاده از مفهوم «محور» برانگیخته و در همان حال، زمینه‌چینی برای چارچوب جایگزینی را آغاز کرده است. دیگر یک محور واقعی وجود ندارد، بلکه یک شبکه بی‌قاعده (تمرکززدایی‌شده، منعطف و سیستم نامتوازنی از بازیگران با پیوندهای ایدئولوژیک و سطوحی از همکاری موردی) در حال شکل‌گیری است. تحلیل‌هایی که همچنان به مدل سلسله‌مراتبی توجه دارند، سطحی هستند و خطر نادیده‌گرفتن دگرگونی‌های بنیادین در مجموعه تحت رهبری ایران و دست‌کم گرفتن دامنه در حال تغییر نفوذ ایران را به همراه دارند.

منبع: مؤسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل 
نویسنده: راز زیمت