تاجیکستان هزاران یخچال طبیعی خُرد و کلان دارد که این یخچال‌ها، نقش بسزایی در تامین آب تابستانی کشورهای آسیای مرکزی (تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان) بالاخص دو رودخانه آمودریا و زرافشان ایفا می‌کنند. در واقع، این یخچال‌های طبیعی دهه‌ها «برج‌ آب» آسیای مرکزی خوانده می‌شدند. در حال حاضر اما، این یخچال‌ها با سرعتی قابل‌توجه در حال آب شدن هستند و این مسئله، نه فقط برای خود کشور بلکه برای کل منطقه، تهدیدی زیستی و وجودی محسوب می‌شود.

لغزش یخچال‌ها در پامیر

در ۲۵ اکتبر سال جاری قطعه بزرگی از یخچال به طول دو کیلومتر، عرض ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر و ارتفاع ۲۵ متر از توده خود از حوالی قله «اسماعیل سامانی» در منطقه تاجیک‌آباد جدا شد و برای ساعت‌های متمادی به سمت پایین حرکت کرد. علیرغم اینکه این لغزش تلفاتی نداشت؛ مقامات محلی هشدار داده‌اند که در صورت وقوع بارش‌های سنگین، ممکن است منجر به لغزش‌های جدید و وقوع سیل در روستاهای پایین‌دست منطقه شود.

یخچال «دهدال» نیز از اواسط سپتامبر تحت تأثیر گرمای غیرعادی در فصل پاییز، در حال جابه‌جایی است. پیشتر، توده‌ای به طول ۱.۳ تا ۱.۵ کیلومتر از این یخچال جدا شده بود. در نوامبر و همزمان با زلزله‌ در دوشنبه و در افغانستان قطعه‌ای از این یخچال، طی ۱۵ دقیقه بیش از پنج کیلومتر به طرف پایین‌دست لغزید. پس از زلزله، سرعت حرکت این قطعه به شش متر در ثانیه رسید. در مجموع سازمان هواشناسی تاجیکستان، رفتار این یخچال را نیز «غیرقابل پیش‌بینی» خوانده است.

کارشناسان هشدار داده‌اند که این لغزش‌ها می‌تواند منجر به ایجاد دریاچه‌های یخچالی ناپایدار شود؛ دریاچه‌هایی که در چشم‌انداز ممکن است به سیلاب‌های ناگهانی، تخریب زیرساخت‌های موجود در پایین‌دست، آلودگی منابع آب و حتی جاری شدن گل و لای بینجامند.

پایان «ناهنجاری پامیر–قراقروم»

برای مدت‌ها، یخچال‌های تاجیکستان بخشی از «ناهنجاری پامیر–قراقروم» شمرده می‌شدند؛ منظور از ناهنجاری این است که برخلاف روند جهانی ذوب یخچال‌ها، بخشی از یخچال‌های پامیر و قراقروم نه تنها پایدار بودند، که رشد نیز می‌کردند. اما مطالعات متاخر مؤسسه علم و فناوری اتریش و مدل‌سازی از یخچال قزل‌سو در فاصله سال‌های 1999 تا 2023 نشان می‌دهد که این روند از سال ۲۰۱۸ متوقف شده است و با کاهش شدید بارش برف، رفتار یخچال به‌طور بنیادی تغییر کرده است؛ یعنی ذوب یخچال‌ها افزایش یافته است. از همین روست که حدود یک‌سوم از کمبود منابع آب ناشی از کاهش بارش در این منطقه جبران شده است.

از میان ۱۴ هزار یخچال تاجیکستان که قریب به ۶۰ درصد ذخایر آب آسیای مرکزی را در خود جای داده‌اند، تاکنون بیش از هزار یخچال ناپدید شده‌اند و نیمی از یخچال‌های باقی‌مانده نیز به احتمال زیاد تا سال ۲۰۵۰ از بین خواهند رفت. اهمیت این تغییر زمانی قابل درک است که بدانیم ۹۵ درصد برق تاجیکستان از نیروگاه‌های برق‌آبی در مسیر ذوب یخچال‌ها تغذیه می‌شود و کشورهای پایین‌دست نیز برای کشاورزی به این منابع وابسته هستند.

انتشار آلاینده‌ها و تسریع فرایند ذوب شدن

دولت تاجیکستان به گستردگی در مجامع بین‌المللی به مسئله یخچال‌ها می‌پردازد و برنامه جاه‌طلبانه‌ای را برای گذار به انرژی‌های سبز از وعده کاشت ۶۵ میلیون درخت تا پایان ۲۰۲۵ گرفته تا تبدیل ناوگان تاکسی دوشنبه به خودروهای برقی ارائه کرده است. با این حال، انتشار آلاینده‌ها در دوشنبه طی ده سال گذشته دو برابر شده است. نیروگاه زغال‌سنگ دوشنبه-۲ روزانه ۶۰۰۰ تن زغال‌سنگ می‌سوزاند و رونق کنترل‌نشده ساخت‌وساز نیز مصرف سیمان، سوزاندن زباله و معدن‌کاوی شن و ماسه را افزایش داده است؛ تاجیکستان در سال ۲۰۲۴ در رتبه ششم جهانی آلاینده‌های مضر قرار داشت و غلظت PM2.5 در شهر دوشنبه ۵ تا ۷ برابر توصیه سازمان بهداشت جهانی بوده است. طبعا این آلاینده‌ها با حرکت به سمت مناطق یخچالی، سطوح یخی را آلوده می‌کنند و سرعت ذوب را افزایش می‌دهند.

جمع‌بندی

ذوب‌شدن یخچال‌های تاجیکستان فقط یک پدیده اقلیمی نیست و منشا تهدیدات زیست‌محیطی جدی در سطح منطقه‌ای به شمار می‌رود. این تهدیدات از سیلاب و نابودی منابع آبی گرفته تا تبعات مخاطره‌آمیز برای امنیت غذایی و امنیت انرژی نزدیک‌تر از آن هستند که به نظر می‌رسد و یخچال‌هایی که برای دهه‌ها برج آب آسیای مرکزی بوده‌اند، به شکلی مهار ناپذیر در حال ناپدید شدن‌ هستند.