حضور اقتصادی روسیه در آفریقا، علیرغم اینکه در مقایسه با چین و اروپا محدودتر دانسته می‌شود، از حیث نفوذ در بخش‌های کلیدی و همچنین رشد فزاینده در سایه تحریم‌های جنگ اوکراین واجد اهمیت است. در این میان، باید توجه داشت که علیرغم سهم کمتر از بازارهای اقتصادی آفریقا، روسیه به عنوان میراث‌دار اتحاد جماهیر شوروی قدرت نرم قابل‌توجهی میان کشورهای استعمارزده در این قاره دارد و بسیاری از این ملل، از کمک‌های توسعه‌ای شوروی در سال‌های جنگ سرد خاطره خوشی دارند.

حوزه‌های همکاری

حضور روسیه در آفریقا پس از فروپاشی شوروی تا سال ۲۰۱۰ محدود بود و اولین نمودهای بازگشت روسیه به آفریقا در این زمان مشاهده شد. با این‌حال، در خصوص همکاری‌های اقتصادی دو طرف عمده منابع از برگزاری اولین نشست روسیه-آفریقا در سال ۲۰۱۹ به عنوان نقطه عطف یاد می‌کنند. این اجلاس که دومین دوره آن نیز در سال ۲۰۲۳ برگزار گردید، اولین گردهمایی جدی رهبران آفریقایی با روسیه پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ به شمار می‌رفت و به انعقاد توافقات گسترده‌ای نیز انجامید.

در دهه‌های اخیر روابط دو طرف در دو حوزه انرژی و صنایع استخراجی رو به گسترش بوده و شرکت‌های روسی قراردادهای متعددی را در حوزه استخراج، پالایش و فروش نفت در آفریقا منعقد نموده‌اند. لوک‌اویل، گازپروم و روس‌نفت در الجزایر، آنگولا، غنا، مصر، کامرون، ساحل عاج، کنگو، سیرالئون و موزامبیک حضور دارند. شرکت‌های آل‌روسا، روس‌جئو و روس‌آل در حوزه طلا، الماس و اورانیوم در کشورهای آنگولا، زیمباوه، گینه و کنگو سرمایه‌گذاری کرده‌اند. در مقابل، روسیه ضلع سومی برای طرف‌های آفریقایی در رقابت فزاینده چین و آمریکا بر سر منابع به شمار می‌رود.

روسیه مهم‌ترین تامین‌کننده تجهیزات نظامی در آفریقاست و بنابر برآوردهای موجود، ۴۰ تا ۵۰ درصد تجهیزات نظامی در آفریقا توسط روسیه تامین می‌شود. برخلاف کشورهای غربی، روسیه کمتر در تامین تجهیزات نظامی شرط و شروط سیاسی مطرح می‌کند و همین مسئله بر جذابیت صنایع دفاعی روسیه در آفریقا افزوده است. براساس گزارش SIPRI روسیه در سال گذشته موفق شد که جای چین را در بازار تسلیحات جنوب صحرای آفریقا پر کند و بدین ترتیب سیطره خود بر بازار تسلیحات آفریقا را گسترش دهد.

علاوه بر تامین تسلیحات، روسیه بازیگری مهم در عرصه خدمات خصوصی امنیتی در آفریقاست و پیمانکاران نظامی خصوصی (PMCs) نزدیک به روسیه –بالاخص گروه واگنر- در آفریقا علاوه بر تامین امنیت سرمایه‌گذاری‌های استخراجی روسیه، در ارائه خدمات مشابه به حاکمان آفریقایی در مناطقی همچون لیبی، جمهوری آفریقای مرکزی و مالی نقش داشته‌اند.

تجارت روسیه و آفریقا از ۱.۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۱ به بیش از ۲۴.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسیده است که در این میان، سهم محصولاتی همچون غلات، کود و فرآورده‌های نفتی از سایر کالاها بیشتر است. در سال ۲۰۲۳ بیش از ۳۰ درصد صادرات محصولات کشاورزی روسیه به آفریقا بوده است. بالاخص پس از جنگ اوکراین، بازار غلات تا اندازه زیادی دچار بحران شد و امنیت غذایی کشورهای آفریقایی با تهدید جدی مواجه شد. در این میان، روسیه از ظرفیت و جایگاه ویژه خود در بازار غلات به نفع افزایش نفوذ در قاره آفریقا استفاده و در مواردی، محصولات کشاورزی را در قالب کمک‌های غذایی به کشورهای آفریقایی ارسال نمود.

روسیه به مراتب کمتر از چین، اروپا و ایالات‌متحده امکان ارائه پیشنهادهای تامین مالی و سرمایه‌گذاری سخاوتمندانه در پروژه‌های زیرساختی و توسعه‌ای آفریقا دارد و سهم آن در سرمایه‌گذاری خارجی آفریقا کمتر از یک درصد از کل است. با این‌حال، حضور روسیه در حوزه زیرساخت بالاخص به سبب خودکفایی نسبی و انتقال فناوری مورد توجه بوده است. به عنوان مثال، شرکت برق‌آبی روس‌هیدرو دستکم ۳۳ پروژه در ۱۲ کشور آفریقایی در دست احداث دارد و بزرگترین نیروگاه برق هسته‌ای آفریقا با ظرفیت ۴۸۰۰ مگاوات در مصر توسط روسیه ساخته می‌شود.

ویژگی‌های کلیدی

به طور کلی می‌توان از وجود چند ویژگی شاخص در روابط اقتصادی روسیه و آفریقا سخن گفت. اولین ویژگی این روابط وجود نوعی ساختار تجاری نامتقارن است که در آن روسیه در ازای کالاهای مصرفی و نهایی، مواد اولیه و خام از آفریقا دریافت می‌کند. کالاهای محوری تامین شده توسط روسیه در یک تعریف موسع ماهیت امنیتی و راهبردی برای آفریقا دارند –تسلیحات، انرژی، غلات و خدمات امنیتی- و در مقابل روسیه نیز منابعی با اهمیت راهبردی از آفریقا به سرزمین خود باز می‌گرداند. همین مسئله به ظهور دومین خصیصه مهم در روابط روسیه و آفریقا یعنی دولت محوری و برقراری معادله منابع در مقابل امنیت انجامیده است.