در سال‌های اخیر ترکیب استقرار غیرنظامی و نظامی محور شیعی به رهبری ایران در جنوب سوریه به‌دقت مورد بررسی قرار گرفته است. در همین راستا، گزارش‌های متعددی درباره واحدهای فعال حزب‌الله و ایران شبه‌نظامیان شیعی در جنوب سوریه، نفوذ و استقرار غیرنظامی محور شیعی و نیز شبه‌نظامیان محلی که در همکاری با این محور فعالیت می‌کنند، وجود داشته است.

جنوب سوریه، سکویی برای زیرساخت نظامی شیعی

محور شیعی، جنوب سوریه را منطقه‌ای بسیار راهبردی تلقی می‌کند که در حکم خط مقدم مستقیم در برابر اسرائیل است. در این منطقه، ایران زیرساختی نظامی علیه اسرائیل ایجاد کرده و از حزب‌الله واحد «جولان»، شبه‌نظامیان شیعی گوناگون و همچنین گروه‌های محلی بهره گرفته است. اعضای سلول‌های وابسته به واحد جولان و نیز نیروهای شبه‌نظامی محلی، سوری‌های بومی اعم از سنی و دروزی بودند.

محور شیعی از منطقه جنوب سوریه به‌عنوان سکویی برای انجام اقدامات نظامی استفاده می‌کند. به‌طور مستقیم علیه منطقه جولان اشغالی اسرائیل و هم به‌طور غیرمستقیم، از طریق اردن، علیه مناطق یهودا و سامره (کرانه باختری). این اقدام عمدتاً از طریق قاچاق سلاح‌های پیشرفته و برهم‌زننده توازن صورت می‌گیرد.

واحدهای عملیاتی

در طول سال‌ها، برخی از این واحد‌ها و نیروهای شبه‌نظامی به‌طور هم‌زمان توسط حزب‌الله از طریق واحد جولان، و همچنین توسط واحد عملیات ویژه نیروی قدس فعال بوده‌اند. دست‌کم در دو مورد واحدهای نظامی محلی موفق شد مواد منفجره‌ای را در نزدیکی مرز با اسرائیل کار بگذارد (در اوت و نوامبر ۲۰۲۰). تلاش‌های بعدی برای اجرای عملیات‌های تروریستی یا تحقق نیافت یا به اهداف خود دست پیدا نکرد.

ظرفیت عملیاتی

در سال‌های پیش از سقوط رژیم اسد، ده‌ها منطقه و روستا در جنوب سوریه شناسایی شد که در آن‌ها ده‌ها واحد عملیاتی تحت هدایت واحد جولان فعالیت داشتند، و همچنین ده‌ها گروه شبه‌نظامی محلی که عملاً به‌عنوان نیروهای وابسته محور شیعی عمل می‌کردند.

حتی امروز و پس از سقوط اسد نیز سوری‌های محلی پایه و ظرفیت اصلی هستند که ایرانی‌ها و حزب‌الله بر آن تکیه کرده و فعالیت خود را در جنوب سوریه ادامه می‌دهند. از طریق این ظرفیت، آن‌ها در حال بازسازی زیرساخت نظامی خود و تحکیم حضورشان در منطقه هستند. انگیزه افراد محلی که در این چارچوب به کار گرفته می‌شوند، بیشتر مالی است تا ایدئولوژیک. وظایف عوامل محلی نیز متفاوت است. برخی مأموریت جمع‌آوری اطلاعات و/یا انجام مستقیم عملیات در نواحی مرزی را برعهده دارند و برخی دیگر در انتقال و قاچاق سلاح‌ها نقش دارند.

شیوه اقدام

ایرانی‌ها و حزب‌الله یا مستقیماً از ایران و لبنان واحد‌های محلی را هدایت می‌کنند، یا از طریق واسطه‌های محلی سوری فعالیت‌ها را پیش می‌برند. در برخی موارد، این هدایت به‌صورت پنهانی انجام می‌شود؛ به این معنا که فرد سوری در نقطهٔ نهایی حتی آگاه نیست که در واقع توسط نهادهای ایرانی یا حزب‌الله هدایت می‌شود.

میان ژوئیه تا سپتامبر ۲۰۲۵، چهار عامل لبنانی در این کشور کشته شدند. این چهار نفر عناصر کلیدی در شبکه‌هایی بودند که مسئولیت قاچاق سلاح از ایران از طریق خاک سوریه به اردن و از آنجا به مناطق یهودا و سامره (کرانه باختری)، انتقال سلاح به لبنان، و نیز هدایت واحدهای عملیاتی درون سوریه برای عملیات علیه اسرائیل از جنوب سوریه را بر عهده داشتند.

در پایان، روشن است که علیرغم تغییراتی که با روی کار آمدن الشرع رخ داده، زیرساخت نظامی بالقوه‌ای که ایران از طریق حزب‌الله و شرکای محلی‌اش در دههٔ گذشته در جنوب سوریه ایجاد کرده است، قابل‌توجه بوده و حتی در حال نوسازی است. شبکه‌های فعال‌سازی یکپارچهٔ حزب‌الله و نیروی قدس سپاه موفق شده‌اند زیرساخت عملیاتی انعطاف‌پذیری بر جای نهند که بر عناصر محلی سوری تکیه می‌کند.

این زیرساخت که عمدتاً با انگیزه اقتصادی و نه ایدئولوژیک تغذیه می‌شود، به ایران و حزب‌الله امکان می‌دهد حضور خود را در جنوب سوریه محکم کرده و تهدید پایدار خود در طول مرز اسرائیل را حفظ کنند و توانایی قاچاق سلاح به کرانهٔ باختری را نگه‌دارند. نقشه‌برداری میدانی، شناسایی عوامل و تحلیل الگوهای عملیاتی نشان‌دهنده تلاش مداوم برای بازسازی سازوکاری است که قادر باشد واحدهای محلی را در کوتاه‌ترین زمان و با حداقل حضور مستقیم عاملان ایرانی و لبنانی فعال کند.

(این گزارش، ترجمه و تلخیصی از گزارش اندیشکده اسرائیلی آلما است)

منبع: مرکز آموزشی و پژوهشی آلما-اسرائیل