هند در دهه‌های اخیر از کناره‌نشینی استراتژیک پس از استقلال به‌تدریج فاصله گرفته و در حال بازیابی نقش خود به‌مثابه یک قدرت منطقه‌ای فعال در آسیا است. مواجهه هند با تحولات ژئوپلیتیک آسیا، در عرصه روابط بین‌الملل با دوره‌ای از چالش و فرصت همراه است. برای آن که هند بتواند نقش مؤثری در آینده آسیا ایفا کند، باید به شیوه‌ای هوشمندانه چالش‌های خود در پنج حوزه کلیدی امنیت منطقه‌ای، ادغام اقتصادی و فناوری، مشارکت در نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی، روابط با همسایگان، و جهت‌گیری سیاست داخلی را حل و فصل کند.

امنیت منطقه‌ای

هند پس از چین، بزرگ‌ترین ارتش آسیا را دارد و بودجه دفاعی‌اش در مقیاس منطقه‌ای و جهانی قابل‌توجه است. این توانمندی، پتانسیل تبدیل شدن هند به تأمین‌کننده امنیت در منطقه را پدید می‌آورد. اما در عمل، هند هنوز نتوانسته در سطح مطلوب تأثیرگذاری امنیتی منطقه داشته باشد. چین با مدرن‌سازی کامل نظامی، فاصله‌ای قابل توجه با رقبایش ایجاد کرده است. برای پر کردن این شکاف، هند باید هزینه نظامی‌اش را افزایش دهد، ساختارهای دفاعی‌اش را مؤثرتر کند، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه دفاعی را توسعه دهد و نقش بخش خصوصی را در صنعت دفاعی پررنگ کند. همچنین دیپلماسی نظامی فعال‌تر می‌تواند قدرت هند را در ائتلاف‌ها و به‌عنوان بازیگر امنیتی بانفوذ افزایش دهد.

ادغام اقتصادی و فناوری

رشد تجارت هند با سایر کشورهای آسیایی، گرچه چشمگیر، در مقایسه با چین بسیار ناچیز است. مثال بارز آن، تجارت هند با اعضای آسه‌آن است که حجم حدود ۱۲۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ که در مقابل با ۱ تریلیون دلار تجارت چین با آسه‌آن ناچیز است. هند در ۲۰۱۹ به دلیل نگرانی از افزایش کسری تجاری‌اش با چین از پیمان منطقه‌ای RCEP خارج شد. استراتژی کاهش ریسک اقتصادی از چین پس از مناقشات مرزی ۲۰۲۰ تشدید شد، اما وابستگی هند به واردات چینی همچنان مانع بزرگی باقی مانده است.

از سوی دیگر، هند به‌دنبال تقویت روابط تجاری و فناوری با غرب است. هند قرارداد تجارت آزاد با بریتانیا به امضا رساند و مذاکرات با اتحادیه اروپا را سرعت بخشید. در فناوری نیز، هند بیشتر به آمریکا و کشورهای غربی گره خورده تا شرق. این «چرخش غربی» پرسش‌هایی جدی درباره میزان پایداری ادغام اقتصادی هند با آسیا خلق می‌کند.

مشارکت نهادی در آسیا

هند در نهادهای بسیاری مانند آسه‌آن، اجلاس شرق آسیا و فروم منطقه‌ای آسه‌آن حضور دارد، اما تأثیر چشمگیری نداشته است. چین با نفوذ بیشتر بر اعضا، اغلب بر تصمیم‌ها تأثیرگذار است. ضعف سازوکارهای آسه‌آن در نقش‌دهی به هند، جایگاه این کشور در این نهادها را تضعیف می‌کند. همچنین هند تلاش می‌کند که بین مؤسسات محوری آسه‌آن و نهادهای مورد نظر آمریکا مانند کواد تعادل برقرار کند. اما نگرانی وجود دارد که به ابزاری برای پیش‌برد استراتژی آمریکایی بدل شود.

روابط با همسایگان

تنش‌های دیرپا با پاکستان و افت شدیدی در روابط با بنگلادش پس از تغییرات سیاسی در آن کشور، میراث تلخ تقسیم شبه‌قاره را نمایان می‌سازد. روابط هند با دیگر همسایگان نیز نوسانی است؛ دهلی‌نو تلاش کرده از ابزارهای متنوع استفاده کند تا پیوندهای منطقه‌ای را تقویت کند اما منجر به پیشرفت بزرگی نشده‌اند. در مقابل، چین به‌راحتی با همسایگان هند تعامل دارد و از فرصت‌ها برای تقویت موقعیت خود در منطقه بهره می‌برد. هند باید راهبردی برای کاهش نفوذ چین در میان همسایگانش بیابد و همزمان، در روابط منطقه‌ای خود ثبات ایجاد کند.

سیاست داخلی و تصویر منطقه‌ای

بحث درباره پسرفت دموکراسی در هند بیشتر در محافل غربی مطرح است و تأثیر زیادی بر سیاست خارجی آن‌ها نداشته است. اما درون هند، رشد ناسیونالیسم افراطی و انتشار آن در جوامع دیاسپورا واکنش منفی در منطقه چندمذهبی آسیا به‌وجود آورده است. هند باید مراقب باشد که چهره‌ای تندرو از خود به نمایش نگذارد. در منطقه‌ای که واقع‌گرایی سیاسی غالب است، فاصله از ارزش‌های لیبرال الزامی نیست؛ اما آزار اقوام و مذاهب می‌تواند اعتبار هند را تنزل دهد. کنترل گرایش‌های تند و حفظ تعادل میان قدرت داخلی و توقعات منطقه‌ای، برای حفظ و تقویت جایگاه هند حیاتی است.

در مجموع، نقش هند در آینده به چگونگی مدیریت صحیح پنج چالش ذکر شده بسته خواهد بود. اگر هند بتواند اصلاحات کلیدی را عملی کند، قادر خواهد بود نه تنها به قدرت منطقه‌ای واقعی بدل شود، بلکه به یک معماری جایگزین در آسیا کمک کند. در عین حال، این فرآیند پیچیده نیازمند زمان، توازن هوشمندانه میان راهبردهای خارجی و سیاست داخلی، و حساسیت به پیچیدگی‌های منطقه است.

منبع: فارین پالیسی