شاخ آفریقا به دلیل موقعیت استراتژیک، سیاست‌های محلی و عوامل تاریخی، منطقه‌ای پر تنش است که در زمینه‌های تجاری، فرهنگی و امنیتی با کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس روابط تاریخی دارد. این منطقه در سال‌های اخیر به‌ویژه در حوزه‌های امنیتی و اقتصادی تحولات قابل توجهی داشته است. همچنین دریای سرخ به‌عنوان یک کریدور دریایی حیاتی در تجارت بین‌الملل، نقش مهمی در روابط این دو منطقه ایفا می‌کند.

در دوران جنگ سرد، شاخ آفریقا محل رقابت آمریکا و شوروی بود و امروزه نیز قدرت‌های بزرگ و کشورهای مختلف، از جمله کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس، چشم طمع به حضور در این منطقه دارند. عربستان سعودی از 2017 مذاکرات خود را برای ایجاد پایگاه نظامی با جیبوتی آغاز کرده و در سال 2024 قرارداد ایجاد پایگاه لجستیک در این کشور به امضا رسانده است. عربستان، قطر و امارات در بخش‌هایی مانند کشاورزی، انرژی و بانکداری این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند و دولت‌های شاخ آفریقا نیز به دلایل اقتصادی و امنیتی به این روابط علاقه‌مند هستند.

انگیزه‌های حضور کشورهای خلیج‌فارس در شاخ آفریقا

منافع امنیتی و اقتصادی پیشران اصلی حضور قدرت‌های خلیج‌فارس در شاخ آفریقا است. این منافع بخشی از یک راهبرد ژئوپلتیک وسیع‌تر به‌منظور تعامل با دینامیک‌های منطقه‌ای و تغییرات ایجاد شده در موازنه قدرت جهانی است. بخش‌های زیر برجسته‌ترین انگیزه‌های دخالت قطر، عربستان سعودی و امارات در کشورهای شاخ آفریقا را بررسی می‌کنند.

1.عوامل ژئوپلتیک:
شاخ آفریقا پس از استعمار دچار شکنندگی شده و از درگیری‌های مختلفی مانند دزدی دریایی و تروریسم رنج می‌برد. ضعف دولت‌های محلی نیز موجب تقویت مداخلات خارجی در این منطقه گردیده است. با افزایش اهمیت دریای سرخ در ژئوپلتیک جهانی و تبدیل آن به کریدوری حیاتی برای تجارت جهانی، توجه قدرت‌های خارجی به این منطقه بیشتر شد. کاهش نفوذ ایالات‌متحده در خاورمیانه و تغییر تمرکز به شرق آسیا، رقابت قدرت‌های منطقه‌ای برای افزایش نفوذ در شاخ آفریقا را شدت بخشیده است.

2.عرصه رقابت:
در سال 2015، عربستان سعودی و امارات برای کاهش نفوذ حوثی‌ها و ایران در جنگ داخلی یمن مداخله نظامی کردند. امارات پایگاه‌های نظامی در اریتره و سومالی‌لند ایجاد کرد، درحالی‌که عربستان به دنبال ساخت پایگاهی در جیبوتی بود. این کشورها همچنین در بنادر و پایگاه‌های دریای سرخ و خلیج عدن سرمایه‌گذاری کردند. همچنین پس از انقلاب‌های بهار عربی، قطر و ترکیه نیز با رویکردهای متفاوت نسبت به گروه‌های اسلامی حضور خود را در شاخ آفریقا تقویت کردند.

محاصره دیپلماتیک ائتلاف عربستان علیه قطر، دوحه را به تقویت همکاری با ترکیه وا داشت. قطر در 2018 قراردادی برای نوسازی بندر سواکین در سودان امضا کرد. در سومالی، دوحه و ابوظبی برای پروژه‌های بندری رقابت می‌کردند. پس از تنش امارات با جیبوتی این کشور به سمت عربستان سعودی متمایل شد و به ریاض اجازه داد تا پایگاه نظامی در جیبوتی ایجاد کند در مقابل امارات نیز در بندر بربرا در سومالی‌لند سرمایه‌گذاری کرد.

تحکیم نفوذ از طریق منافع اقتصادی

کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس از تعامل سیاسی در شاخ آفریقا برای حفاظت از همسایگی دریایی، افزایش نفوذ منطقه‌ای و حمایت از منافع تجاری خود بهره برده‌اند. کشورهای شاخ آفریقا نیز ائتلاف با دولت‌های حاشیه خلیج فارس را در خدمت تقویت رژیم‌های خود گرفته‌اند.

کشورهای حوزه خلیج فارس با استفاده از راهبردهای مختلف در شاخ آفریقا به دنبال دستیابی به اهداف خود بودند. عربستان سعودی به حوزه آموزش و سرمایه‌گذاری‌های مالی و امارات متحده عربی علاوه بر امنیت، به توسعه کشاورزی، مدیریت بنادر و پروژه‌های توسعه‌ای پرداختند.

نتیجه‌گیری

اهمیت ژئواستراتژیک شاخ آفریقا در سال‌های اخیر برای کشورهای حاشیه خلیج فارس افزایش یافته است. هرچند کشورهای این منطقه از همکاری با کشورهای خلیج فارس منافع زیادی کسب کرده‌اند اما در مواردی نیز رقابت کشورهای حاشیه خلیج فارس منجر به توسعه تنش‌ها در شاخ آفریقا شده است.

در تازه‌ترین نمونه، امضای قرارداد میان اتیوپی و سومالی‌لند برای استفاده از بندری در خلیج عدن منجر به تعمیق اختلاف‌ها میان دو ائتلاف نوظهور شود. از یک سو عربستان، مصر و متحدین آن‌ها نظیر اریتره و جیبوتی و در سوی دیگر نیز امارات، اتیوپی و متحدان آن‌ها.

 این اتفاقات می‌توانند تهدیدی برای نظامی شدن شاخ آفریقا باشد و در چنین موقعیتی، رقابت میان قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، چشم‌انداز هرگونه دستاورد مثبت بالقوه برای شاخ آفریقا را تیره و تار می‌کند.

نویسنده:  یحیی زبیر

منبع: مجلس الشرق الأوسط للشؤون الدولية- قطر