مقدمه: با فروپاشی شوروی و آغاز دوره جدیدی در سیاست خارجی روسیه، به تدریج ضرورت بررسی سیاست‌ها و ارائه چارچوبی برای تبیین آن احساس می‌شد. غرب‌گرایی، نگاه به شرق، عمل‌گرایی، اورآسیاگرایی، واقع‌گرایی جدید و بسیاری از این قبیل عبارات در تبیین سیاست خارجی روسیه پساشوروی در یک دوره زمانی خاص به کار رفتند.با این حال، جامعه جهانی به طور کلی تشخیص می‌دهد که روسیه در روابط خود با جهان خارج به سمت رویکردی عمل‌گرایانه‌تر حرکت کرده است. سیاست خارجی روسیه با اصول ایدئولوژیک بیش از حد دوران شوروی و همچنین رویکرد به شدت احساسی در اوایل سال‌های پس از شوروی جدا شده است و بر اساس عمل‌گرایی پیش می‌رود. یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های رویکرد عمل‌گرایانه پوتین این است که دیدی واقع‌گرایانه به اوضاع جهان دارد. او تلاش می‌کند از آرمان‌گرایی اجتناب کند. وی چهار اصل حداقل‌سازی محدودیت‌ها، تبدیل محدودیت‌ها به فرصت، بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌های موجود و ایجاد فرصت‌های جدید را همواره در نظر داشته است. به این اعتبار، فرصت‌طلبی راهبردی مهم در سیاست خارجی عمل‌گرایانه پوتین است. روسیه در دوران پساشوروی همواره تلاش کرده است تا خود را در قامت شوروی به عنوان یک ابرقدرت معرفی کند که در جهان نقش ایفا می‌کند.

در سال‌های اخیر روابط بین ایران و ایالات متحده آمریکا تحت تحولات مختلفی شامل برجام و خارج شدن ترامپ از آن قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین و جدیدترین این تحولات، مذاکرات غیرمستقیم بین دو کشور با هدف کاهش تنش‌ها و حل مسائل هسته‌ای است که دور دوم آن شنبه هفته جاری در ایتالیا برگزار شد. در این میان، بسیاری از افراد در پی پاسخ به این سؤالات کلیدی هستند که روسیه در مذاکرات هسته‌ای بین ایران و آمریکا چه نقشی ایفا می‌کند و به دنبال چه منافعی است؟ 

نقش روسیه در مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا

دور اول گفتگوها در 12 آوریل 2025 در مسقط برگزار شد و هر دو هیئت از طریق بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، مواضع خود را مبادله کردند. مذاکرات به عنوان «سازنده» توصیف شد. دور دوم مذاکرات نیز شنبه هفته جاری در رم ایتالیا برگزار شد.

روسیه به طور علنی از مذاکرات غیرمستقیم بین ایران و آمریکا حمایت کرده و آن را گامی مثبت برای کاهش تنش‌ها می‌داند. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، اعلام کرده است که مسکو آماده است هر کاری که ممکن است برای کمک به حل تنش‌های هسته‌ای بین ایران و آمریکا انجام دهد.(1) این رویکرد با پیشنهاد روسیه برای میانجی‌گری بین تهران و واشنگتن همراه بوده است. روسیه تأکید دارد که مسائل مربوط به برنامه هسته‌ای ایران باید از طریق روش‌های سیاسی و دیپلماتیک حل شود. لاوروف نیز مذاکرات غیرمستقیم با میانجیگری طرف‌های ثالث مانند عمان را تأیید و بر دیپلماسی به جای رویارویی تأکید می‌کند و از موضع ایران مبنی بر اینکه گفت‌وگوها باید به موضوعات هسته‌ای و رفع تحریم‌ها محدود شود، حمایت می‌کند که نشان‌دهنده منافع راهبردی گسترده‌تر روسیه در حفظ ثبات است.

روسیه در تلاش است تا در این مذاکرات تعادلی بین روابط خود با ایران و آمریکا برقرار کند. مسکو در کنار تقویت روابط خود با تهران از طریق امضای توافقنامه استراتژیک در ژانویه، هم‌زمان به دنبال بهبود روابط با دولت ترامپ نیز هست. این تلاش‌ها باعث نگرانی در اوکراین و کشورهای اروپایی شده است که از احتمال امتیازدهی ترامپ به مسکو برای پایان‌دادن به درگیری در اوکراین نگران هستند. روزنامه کارمرسانت در 7 آوریل 2025 در گزارشی به بررسی نقش روسیه در میانجی گیری بین ایران و آمریکا پرداخته و در آن تأکید شده است که مسکو به دنبال حفظ تعادل در روابط خود با هر دو کشور است. (2)

مسکو علی‌رغم همسویی خود با ایران در چندین موضوع تا حدی در ارتباط با واشنگتن بی‌طرفی خود را حفظ کرده است. این توازن در گفتگوهای اخیر بین مقامات روسیه و ایالات متحده در مورد برنامه هسته‌ای و فعالیت‌های نیابتی ایران مشهود است. روسیه با استفاده از بی‌طرفی و حفظ تعادل بین طرفین به دنبال نقش‌آفرینی خود به عنوان یک قدرت بزرگ است؛ بنابراین تا الآن روسیه تنها اعلام موضع کرده است و نقش بیشتری در این زمینه نداشته است. از طرفی روسیه در مذاکرات غیرمستقیم بین ایران و آمریکا نقش سپر دیپلماتیک را دارد. هر موقع آمریکا و تروئیکای اروپایی، خواسته‌اند فشار بیشتر یا مهلت‌های سخت‌گیرانه‌ای اعمال کنند، روسیه و چین این فشارها را تا حدی تعدیل کردند.

منافع روسیه از مذاکرات غیر مستقیم ایران و آمریکا

منافع روسیه از مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا چندلایه و پیچیده است. روسیه با دقت این تعاملات را دنبال می‌کند، زیرا نتیجه مذاکرات می‌تواند به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر منافع ژئوپلیتیکی، اقتصادی و امنیتی‌اش تأثیر بگذارد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین منافع روسیه اشاره می‌شود:

موازنه در برابر نفوذ آمریکا. در سده گذشته، روسیه همواره تلاش کرده است تا ایران به سمت آمریکا نرود. در دوران پهلوی دوم، برای اینکه روابط ایران و آمریکا توسعه نیابد، شوروی امتیازات فراوانی به ایران می‌داد. بسیاری از صنایع و کارخانه‌ها در دوران پهلوی دوم در ایران توسط شوروی ساخته شده است تا با امتیازدهی روابط بین ایران و آمریکا دچار گسست شود. روسیه در حال حاضر تمایل دارد که ایران را به عنوان یک شریک استراتژیک در خاورمیانه حفظ کند. اگر روابط ایران و آمریکا بهبود یابد، احتمال کاهش وابستگی ایران به روسیه وجود دارد. از نظر روسیه، کنترل‌شده بودن این مذاکرات یا حتی شکست آن‌ها می‌تواند به حفظ و نقش روسیه به عنوان یک متحد کلیدی برای ایران منجر شود.

بازار انرژی و رقابت در فروش نفت و گاز. تحریم‌های آمریکا علیه ایران باعث کاهش حضور ایران در بازار جهانی نفت و گاز شده است. این وضعیت به نفع روسیه است، چراکه سهم بیشتری از بازار انرژی جهانی دارد. ایران در حال حاضر به دلیل تحریم‌ها دسترسی به فنّاوری‌های جدید در استخراج منابع معدنی را ندارد و روسیه این فنّاوری‌ها را در اختیار ایران قرار نمی‌دهد. اگر مذاکرات منجر به لغو تحریم‌ها شود، ایران می‌تواند صادرات نفت خود را افزایش دهد و به فنّاوری‌های روز دنیا دسترسی پیدا کند که این امر به ضرر روسیه تمام می‌شود.

دستیابی به امتیاز در مذاکرات. از طرفی دیگر روسیه از پرونده هسته‌ای ایران مثل یک کارت بازی در راستای منافع خودش استفاده می‌کند. این منافع می‌تواند شامل گرفتن امتیازاتی در پرونده اوکراین یا تعدیل رفتار غرب در حوزه‌های مختلف باشد. بنابراین روسیه سعی می‌کند هم‌زمان روابط نزدیکی با ایران داشته باشد و مذاکرات با آمریکا را تخریب کامل نکند تا در صورت نیاز خودش بتواند با غرب معامله کند. این یعنی روسیه، نه خواهان شکست کامل مذاکرات است و نه خواهان موفقیت کامل.

یکی از علت‌های سفر عراقچی به روسیه جلوگیری از «بازی دوگانه» این کشور است. این امر ریشه در حساسیت همیشگی تهران نسبت به رفتار دوپهلوی روسیه دارد. روسیه در برخی مواقع هم‌زمان با ایران مذاکره می‌کرد و پشت پرده با غرب نیز در تماس بود. سفر عراقچی به مسکو برای پیشگیری از این بود که در مذاکرات روسیه از ایران به عنوان ابزار چانه‌زنی برای منافع خودش استفاده نکند؛ بنابراین، سفر عراقچی به روسیه قبل از مذاکرات غیرمستقیم، فقط یک رایزنی معمولی نبود، بلکه بخشی از یک استراتژی ثابت و چندلایه ایران در مدیریت فضای دیپلماتیک و حفظ موازنه قدرت در مذاکرات بود.

تثبیت نقش خود در معادلات خاورمیانه. روسیه تلاش دارد خود را به عنوان یک بازیگر کلیدی در حل‌وفصل بحران‌های منطقه معرفی کند. مشارکت غیرمستقیم یا نقش‌آفرینی در مذاکرات ایران و آمریکا می‌تواند جایگاه بین‌المللی روسیه را تقویت کند.

حضور نظامی و امنیتی در منطقه. اگر مذاکرات ایران و آمریکا شکست بخورد یا ایران تحت فشار بیشتری قرار بگیرد، معمولاً به سمت تقویت همکاری نظامی با روسیه می‌رود. در واقع هرچه تنش ایران و آمریکا بیشتر شود، روسیه سود بیشتری از فروش تسلیحات، حضور نظامی در منطقه و حتی پروژه‌های مشترک امنیتی می‌برد.

نتیجه‌گیری

مسکو علی‌رغم همسویی خود با ایران در چندین موضوع تا حدی در ارتباط با واشنگتن بی‌طرفی خود را حفظ کرده است. این توازن در گفتگوهای اخیر بین مقامات روسیه و ایالات متحده در مورد برنامه هسته‌ای و فعالیت‌های نیابتی ایران مشهود است؛ بنابراین روسیه با استفاده از بی‌طرفی و حفظ تعادل بین طرفین به دنبال نقش‌آفرینی خود به عنوان یک قدرت بزرگ است اما تا این دور از مذاکرات تنها اعلام موضع کرده است. در حال حاضر، روسیه بیشتر نقش نظاره‌گر و واسطه غیرمستقیم را دارد و به نوعی در حال برآورد وضعیت و ادامه مذاکرات است و هنوز نقش فعالی ایفا نکرده است. از طرفی روسیه به دنبال به نتیجه رسیدن مذاکرات و نزدیک‌شدن ایران به غرب نیست، چون منافعش در چندین حوزه به خطر می‌افتد.

منابع

1. https://www.middleeastmonitor.com/20250305-russia-agrees-to-mediate-between-us-iran-in-renewed-nuclear-talks/.
2. https://www.kommersant.ru/.