پیدا و پنهان سفر احمد الشرع به  جمهوری آذربایجان

جمهوری آذربایجان و ترکیه از جمله اولین کشورهایی بودند که از روی کارآمدن احمد الشرع (جولانی) در سوریه حمایت کرده و حکومت جدید این کشور را به رسمیت شناختند. چنان که تنها چند روز پس از سقوط بشار اسد در دسامبر 2024 النور ممدوف (معاون وزیر امور خارجه آذربایجان) به سوریه سفر و با الشیبانی به عنوان وزیر خارجه حکومت انتقالی دیدار کرد. باکو به شکل هوشمندانه‌ای تلاش داشته است که از طریق گسترش تعاملات با سوریه پاره‌ای از معادلات امنیتی و اقتصادی منطقه را به نفع خود تغییر دهد. از این منظر سفر جولانی به باکو در تیر ماه 1404 مقوله‌ای فراتر از روابط دوجانبه میان باکو- دمشق تلقی می‌شود. اکنون نیز با گذشت چند روز از سفر جولانی به جمهوری آذربایجان، تحولاتی در مناطق مرزی سوریه و اسرائیل رخ داده است که امکان اظهار نظر در مورد ابعاد ناپیدای این سفر را  بیشتر مهیا کرده است. به نظر می‌رسد که سفر مذکور نه تنها با انگیزه دوجانبه، بلکه با هماهنگی‌های امنیتی در سطح فرامنطقه‌ای و با انگیزه تاثیرگذاری بر معادلات امنیتی و اقتصادی در منطقه طراحی شده است. البته سفر مذکور دومین دیدار مستقیم  میان الهام علی‌اف و احمد الشرع است. علی‌اف و جولانی پیشتر در آوریل 2025 در مجمع دیپلماسی آنتالیا در ترکیه با یکدیگر دیدار کرده بودند.

انگیزه‌های سیاسی- امنیتی سفر جولانی به باکو

به منظور درک اهداف سیاسی- امنیتی سفر جولانی به باکو، اشاره به دیدار دو ماه پیش میان ترامپ و جولانی (مه 2025) در ریاض خالی از فایده نخواهد بود. در آن دیدار آمریکا بخش مهمی از تحریم‌ها بر علیه سوریه را لغو کرد و در ازای آن تضمین‌هایی مبنی بر تبعیت دمشق از راهبرد منطقه‌ای واشنگتن و همچنین اخراج نیروهای تروریستی از سوریه را دریافت کرد. جمهوری آذربایجان، اسرائیل و ترکیه از جمله بازیگرانی هستند که به طور همزمان نقش مهمی در راهبرد منطقه‌ای آمریکا در قفقاز و شام ایفا می‌کنند. از این‌رو ایجاد پیوستار سیاسی- امنیتی میان این بازیگران و حل موضوعات اختلافی میان آنها از جمله پرونده سوریه بخش اساسی از نظم نوین منطقه‌ای را شکل خواهد داد. از این رو گزافه نخواهد بود اگر ماهیت سفر جولانی به باکو را کاملاً سیاسی- امنیتی قلمداد کرد هرچند که در لفافه اقتصادی و موضوعاتی مانند صادرات انرژی و اقلام اساسی انجام شده است. در همین راستا در جریان سفر جولانی به باکو، «اسعد الشیبانی»، وزیر امور خارجه سوریه و «احمد الدالاتی»، هماهنگ‌کننده دولت سوریه با اسرائیل نیز حضور داشتند. برخی رسانه‌های داخلی اسرائیل فاش کرده‌اند که همزمان با سفر جولانی به باکو، هیئت اسرائیلی و فرستاده ویژه بنیامین نتانیاهو نیز در جمهوری آذربایجان حضور داشتند. گفته شده که در جریان این سفر چندین جلسه میان هیئت اسرائیلی و سوری برگزار شده است که در یکی از این جلسات جولانی نیز حضور داشته است. به احتمال بسیار زیاد هدف از این جلسات، بحث درباره مناطق اشغال شده‌ی جنوب غربی سوریه، توسط اسرائیل در ماه‌های اخیر بوده است. اما به نظر می‌رسد میانجیگری باکو در این زمینه موفقیت‌آمیز نبوده؛ زیرا چند روز پس از پایان سفر جولانی، درگیری میان دروزی‌های حامی اسرائیل و حکومت مرکزی در سویدا افزایش یافته است. در حال حاضر ارتش اسرائیل به طور مستقیم در این درگیری‌های دخالت نموده و نیروهای طرفدار جولانی را وادار به عقب نشینی کرده است. با عنایت به تحولات مذکور می‌توان این گمانه را مطرح کرد که مسائل مربوط به ایران از دیگر محورهای مورد بحث در باکو بوده است. با توجه به تعهد سوریه به آمریکا برای خروج نیروهای تروریستی از خاک سوریه از یک سو و تمایل اسرائیل برای مهار ایران در مجاورت مرزهای خود از سوی دیگر، این گمانه مطرح شده است که استقرار نیروهای تکفیری در مجاورت مرزهای ایران در سفر اخیر مورد بحث قرار گرفته است. پیش‌تر نیز در جریان جنگ 2020 قره‌باغ هشدارهایی در مورد مشاهده نیروهای تکفیری در مناطق مرزی ایران مطرح شده بود.چنان که آیت الله خامنه‌ای^(مد) در پائیز 1399 در بحبوحه جنگ قره‌باغ به صراحت اعلام کردند که هیچ نیرو تروریستی نباید در نزذیکی مرزهای ایران باشد.از این رو سفر جولانی به باکو به معنای ورود جدی‌تر جمهوری آذربایجان به معادلات سیاسی- امنیتی منطقه است.

انگیزه‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی

انگیره‌های اقتصادی میان باکو و دمشق از وجوه آشکار سفر جولانی به جمهوری آذربایجان است. پیش از این نیز باکو و آنکارا بارها در بیانیه‌های مشترک آمادگی خود را برای کمک به بازسازی سوریه در دوره پس از جنگ اعلام کرده بودند.  الهام علی‌اف در دیدار با جولانی بیان داشته است که رویکرد غیردوستانه حکومت قبلی در سوریه باعث عقب افتادگی توسعه روابط میان دو طرف شده است. در همین راستا در اردیبهشت 1404سمیر شریف‌اف معاون نخست وزیر جمهوری آذربایجان به دمشق سفر کرده بود و در مورد مهم‌ترین پروژه‌های اقتصادی در سوریه با مقامات این کشور به تفاهمات اولیه دست یافته بود. بنابراین سفر جولانی به باکو به منظور نقد کردن تفاهمات اقتصادی اولیه بوده که در طول ماه‌های اخیر بر سر آن بحث شده است. توافق میان شرکت دولتی  نفت آذربایجان (SOCAR) و طرف سوری برای صادرات گاز به این کشور از طریق ترکیه مهم‌ترین دستاورد اقتصادی سفر جولانی است که صرفاً محدود به روابط دمشق- باکو نخواهد بود بلکه که یک گام مهم دیگر برای ترکیه به منظور تبدیل شدن به هاب انرژی در منطقه است. همچنین توسعه و بازسازی زیر ساخت‌ها در سوریه از دیگر دستاوردهای سفر جولانی به باکو است. در زمینه آموزش و فرهنگ نیز میان دو طرف توافقاتی حاصل شده است در این چارچوب به زودی تعدادی از دانشجویان سوری در جمهوری آذربایجان بورسیه خواهند شد.

جمع‌بندی

سخن پایانی این که روابط جدید جمهوری آذربایجان و ترکیه ابعادی فراتر از مناسبات دوجانبه میان طرفین دارد توسعه روابط باکو- دمشق در هماهنگی کامل با ترکیه انجام می‌شود. چنان که پس از نشست اکو در خانکندی (اواسط تیر 1404) رجب طیب اردوغان اعلام کرد که احمد الشرع را از تمایل جمهوری آذربایجان برای عرضه گاز طبیعی به سوریه مطلع خواهد کرد. از چشم‌انداز جمهوری آذربایجان حکومت بشار اسد حامی ارمنستان در منازعات قره‌باغ بود؛ حال با بازپس‌گیری قره‌باغ و احتمال راه‌اندازی دالان زنگزور حکومت جدید سوریه تبدل به یک همکار ژئواکونومیکی برای ترکیه و جمهوری آذربایجان شده است که بخشی از نظم نوین منطقه را شکل خواهند داد. میانجیگری پنهان جمهوری آذربایجان برای عادی سازی روابط سوریه و اسرائیل حلقه ناپیدای سفر جولانی به باکو بوده است موضوعی که ترامپ تحت عنوان پیوستن احتمالی سوریه به توافقنامه‌های ابراهیم از آن یاد کرده است.