سومین اجلاس همکاری‌های اقتصادی ایران و آفریقا از تاریخ ۷ تا ۱۲ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ با حضور ۵۱ هیئت عالی‌رتبه از کشورهای آفریقایی در شهرهای تهران و اصفهان برگزار خواهد شد. در این اجلاس، معاون رئیس‌جمهور زیمبابوه، بیش از 35 وزیر و معاون محترم آفریقایی، بیش از 18 تن از روسای اتاق‌های بازرگانی، دبیرکل دی هشت، نماینده رئیس کمیسیون اتحادیه آفریقا، نماینده ویژه رئیس دوره‌ای اتحادیه آفریقا (معاون وزیر خارجه آنگولا) و بیش از ۶۰۰ نفر از مدیران شرکت‌های بزرگ، روسای بانک‌ها و تجار برجسته آفریقایی و همچنین دبیرکل سازمان اکو حضور خواهند داشت.

آفریقا، پس از آسیا، دومین قاره پهناور جهان به شمار می‌رود که با ۵4 کشور و جمعیتی بالغ بر ۱.۳ میلیارد نفر (معادل ۱۴ درصد جمعیت جهان) نقش مهمی در معادلات جهانی ایفا می‌کند. این قاره به دلیل برخورداری از معادن غنی، شامل ۱۰ درصد ذخایر نفت، حدود ۱۲ درصد ذخایر گاز طبیعی، ۴۰ درصد ذخایر طلا و ۸۰ درصد ذخایر پلاتین جهان، همواره مورد توجه قدرت‌های غربی بوده است. بر اساس پیش‌بینی‌های مؤسسه مک‌کنزی، ارزش تجارت آفریقا تا سال ۲۰۲۵ به ۵.۶ تریلیون دلار افزایش خواهد یافت. [1]

با وجود پتانسیل‌های گسترده اقتصادی، قاره آفریقا سال‌ها در سیاست‌گذاری‌های ژئواکونومیک جمهوری اسلامی ایران مورد غفلت قرار گرفته بود. این در حالی است که کشورهایی همچون چین، روسیه، ترکیه و ایالات متحده آمریکا با برگزاری اجلاسیه‌های دوره‌ای، ظرفیت‌های تجاری این قاره را شناسایی کرده و به توسعه مناسبات اقتصادی خود با کشورهای آفریقایی دست یافته‌اند. در سال‌های اخیر، جمهوری اسلامی ایران نیز با درک اهمیت راهبردی آفریقا، اقدام به برگزاری «اجلاس همکاری‌های علمی و اقتصادی ایران و کشورهای غرب آفریقا» در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۴۰۱ و «اجلاس بین‌المللی ایران و آفریقا» در تاریخ ۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ با هدف ارتقای ده‌برابری حجم همکاری‌های اقتصادی و تجاری نموده است. [2]

سابقه و چشم انداز تاثیر اجلاس‌های مشترک

با شدت گرفتن رقابت میان سه قدرت جهانی یعنی ایالات متحده آمریکا، روسیه و چین، قاره آفریقا به یکی از مهم‌ترین صحنه‌های رقابت در «بازی بزرگان» تبدیل شده است. در حال حاضر، چین با سهمی معادل ۲۵.۸ درصد، آمریکا با ۸.۶ درصد و روسیه با ۳.۷ درصد، سه شریک نخست اقتصادی کشورهای آفریقایی به شمار می‌آیند. ترکیه نیز طی یک دهه گذشته تلاش گسترده‌ای برای گسترش نفوذ خود در قاره آفریقا آغاز کرده است. این کشورها سابقه موفقی در برگزاری اجلاس‌های مشترک با کشورهای آفریقایی دارند، امری که بیانگر تأثیر مثبت این نشست‌ها بر توسعه روابط تجاری طرفین است. بررسی دستاوردهای هر یک از این کشورها می‌تواند در ارزیابی آثار احتمالی اجلاس‌های مشترک میان ایران و آفریقا سودمند باشد.

• اجلاس مشترک آمریکا و آفریقا (S.AFRIC)

باراک اوباما در سال ۲۰۱۳ با سفر به آفریقا از برگزاری اجلاس سران آمریکا و کشورهای آفریقایی برای ارتقای تجارت خبر داد. در آن زمان حجم تجارت آمریکا با آفریقا ۸۵ میلیارد دلار و چین ۲۰۰ میلیارد دلار بود. نخستین اجلاس با حضور ۵۰ کشور در اوت ۲۰۱۴ برگزار شد و آمریکا وعده سرمایه‌گذاری بیش از ۳۳ میلیارد دلاری در زیرساخت‌های آفریقا را داد. در سال 2022 با برگزاری دور جدید اجلاس میان آمریکا و آفریقا حجم تجارت از 85 میلیارد دلار در سال 2014 به 194 میلیارد دلار رسید.

• اجلاس مشترک روسیه و آفریقا (RUSSIA-AFRICA)

اولین اجلاس مشترک روسیه و آفریقا در اکتبر 2019 در سوچی با حضور پوتین، عبدالفتاح السیسی رئیس‌جمهور مصر و رؤسای 49 کشور آفریقایی برگزار شد. اجلاس دوم در سال 2023 در سنت‌پترزبورگ با حضور 55 کشور آفریقایی، 6000 فعال اقتصادی و 8 سازمان آفریقایی برگزار گردید. حجم مبادلات تجاری روسیه با کشورهای آفریقایی از 10 میلیارد دلار در 2019 به 20 میلیارد دلار در 2023 افزایش یافت. از دستاوردهای مهم این اجلاس‌ها می‌توان به امضای 92 سند با ارزش 30 میلیارد دلار، توافق برای افزایش حجم مبادلات تجاری به 50 میلیارد دلار تا 2025، ایجاد مکانیزم مبادلات بانکی مستقل با اتحادیه آفریقا و قراردادهای احداث کارخانه‌های اوره به ارزش 5 میلیارد دلار اشاره کرد.

• مجمع همكاري چین و كشورهاي آفريقايي (FOCAC)

چین با ابتکار ایجاد مجمع همکاری چین و کشورهای آفریقایی در سال 2000، توانست تجارت خود با این قاره را به طرز چشمگیری توسعه دهد. حجم تبادلات تجاری چین با کشورهای آفریقایی از 10.6 میلیارد دلار در سال 2000 به 282 میلیارد دلار در سال 2023 رساند و بدین ترتیب چین به بزرگترین شریک تجاری این قاره تبدیل شد.

• اجلاس مشترک ترکیه و آفریقا

ترکیه در سال 2016 اولین اجلاس مشترک خود با کشورهای آفریقایی را برگزار کرد و از آن زمان سه دور اجلاس دیگر در سال‌های 2018، 2021 و 2023 برگزار شد. این همکاری‌ها سبب افزایش تبادلات تجاری ترکیه با کشورهای آفریقایی از 16.7 میلیارد دلار در سال 2016 به 41 میلیارد دلار در سال 2021 شد. همچنین ارزش پروژه‌های ترکیه در آفریقا بیش از 82 میلیارد دلار و میزان سرمایه‌گذاری ترکیه در این قاره از 10 میلیارد دلار فراتر رفته است. ترکیه با تأسیس 30 هزار فرصت شغلی و 45 شورای تجاری مشترک در کشورهای آفریقایی، روابط خود را گسترش داده است.

اثر اجلاس ایران و افریقا بر روابط اقتصادی دو جانبه

در جریان اولین اجلاس 20 سند همکاری میان ایران و کشورهای غرب افریقا امضا شد. همچنین دومین اجلاس همکاری‌ها، قراردادهایی در زمینه‌های مختلف از جمله راه‌اندازی خطوط تولید خودرو (نظیر توافق سایپا در کنیا و ایران‌خودرو در سنگال)، اجرای پروژه‌های مشترک مترو، ساخت انبوه ۱۵ هزار واحد مسکونی، و ایجاد خطوط تولید واکسن و تجهیزات پزشکی منعقد گردید.

در سال ۲۰۲۲، که اولین اجلاس ایران و آفریقا برگزار شد حجم مبادلات تجاری ایران با کشورهای آفریقایی به حدود ۱.۴ میلیارد دلار بود که از این میزان، ۱.۳ میلیارد دلار به صادرات و ۹۲.۹ میلیون دلار به واردات اختصاص داشت. اگرچه آمار رسمی مربوط به سال ۲۰۲۴ تاکنون منتشر نشده است، اما در سال ۲۰۲۳ روند تجارت میان ایران و کشورهای آفریقایی با کاهش چشمگیری روبه‌رو شد و حجم کل مبادلات به ۷۶۶ میلیون دلار کاهش یافت؛ به‌گونه‌ای که ۶۸۲ میلیون دلار آن مربوط به صادرات و ۸۴.۹ میلیون دلار مربوط به واردات بود.

بنابراین، در حالی که اجلاس های مشترک کشورهایی مانند چین، آمریکا، ترکیه و روسیه با کشورهای آفریقا با فراهم ساختن زیرساخت‌های لازم برای توسعه همکاری‌های اقتصادی و تجاری به رشد قابل توجه تبادلات تجاری آنها انجامیده است اما اجلاس ایران و آفریقا تاکنون چنین نتیجه ای را در پی نداشته است.

دلایل عدم تاثیر قابل توجه اجلاس در مبادلات تجاری ایران و آفریقا

چنانکه که اشاره شد آمارهای موجود حاکی از کاهش سطح تجارت میان دو طرف است. از جمله دلایل این کاهش و  عدم تاثیر قابل توجه برگزاری  اجلاس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فقدان خط حمل و نقل دریایی منظم و مستقیم به قاره آفریقا: به دلیل نبود خطوط کشتیرانی مستقیم و منظم، بخش عمده‌ای از صادرات ایران به آفریقا از طریق کشورهایی همچون عمان، امارات متحده عربی و ترکیه و با تغییر اسناد حمل صورت می‌گیرد. در نتیجه، ایران به عنوان کشور مبدأ ثبت نمی‌شود و صادرات به آفریقا در آمارهای رسمی به‌درستی منعکس نمی‌شود.
• کاهش ارزش اوره در سال ۱۴۰۲: بخش عمده‌ای از صادرات ایران به آفریقا را محصول اوره تشکیل می‌دهد، به‌گونه‌ای که این کالا حدود ۷۰ درصد از حجم صادرات به این قاره را شامل می‌شود. کاهش ارزش اوره در بازارهای جهانی در سال ۱۴۰۲ موجب افت ارزش کل صادرات ایران به آفریقا شده است.
• عدم ثبت صادرات خدمات در آمارها: بنا بر اظهارات معاون سازمان توسعه تجارت، صادرات خدمات ایران در آمارهای رسمی درج نمی‌شود. این در حالی است که از زمان برگزاری نخستین اجلاس، صادرات خدمات ایران به آفریقا رشدی معادل ۷۰ درصد داشته است.[3]
• اثر بلند مدت برگزاری اجلاس: یکی از دستاوردهای اجلاس‌های امضای اسناد همکاری، مربوط به برخی پروژه‌ها است. به‌عنوان مثال، راه‌اندازی خطوط تولید خودرو یا راه‌اندازی خطوط تولید واکسن و تجهیزات پزشکی، پروژه‌هایی با اثرات بلندمدت هستند که تأثیرات آن‌ها در آمارهای کوتاه‌مدت قابل مشاهده نمی‌باشد.

چالش‌ها و آسیب‌های تجارت ایران و کشورهای افریقایی

ایران به دلیل شرایط ناشی از تحریم‌ها همواره با چالش‌هایی در حوزه تجارت بین‌الملل مواجه بوده است. این چالش‌ها در زمینه مبادلات تجاری با قاره آفریقا به‌ویژه به دلایلی همچون نبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل مستقیم و منظم، فقدان شناخت کافی از بازارهای آفریقایی، عدم تدوین چشم‌انداز روشن برای توسعه همکاری‌ها با این قاره، نبود سرمایه‌گذاری مؤثر در حوزه‌های انرژی و معادن آفریقا، مشکلات مرتبط با نقل‌وانتقال مالی و بانکی، عدم امکان صدور ضمانت‌نامه‌های بانکی برای پروژه‌های آفریقایی، ضعف در تقویت مراکز تجاری ایران در کشورهای آفریقایی و عدم ایجاد فرصت‌های تولید فرامرزی در صنایع بزرگ و بخش کشاورزی، تشدید شده است. همچنین نبود هماهنگی و همکاری مستمر و برنامه‌ریزی‌شده با مقامات و نهادهای علمی و اقتصادی مؤثر همچون اتحادیه آفریقا و اتحادیه اکواس بر این مشکلات افزوده است. افزون بر این، سازوکار دعوت از هیئت‌های تجاری برای حضور در اجلاسیه‌های مشترک ایران و آفریقا فاقد چارچوب مشخصی است و انتخاب هیئت‌ها بر پایه استانداردهای متناسب با سطح اجلاس صورت نمی‌گیرد.

جمع‌بندی

تجربه حضور روسیه در کشورهای آفریقایی و افزایش حجم مبادلات تجاری با آن‌ها علیرغم تحریم‌ها نشان دهنده وجود بازار غیر شکننده در قاره سیاه و امکان عبور از چالشهای تحریمی است. با توجه به اینکه یکی از دلایل عمده ضعف در تقویت روابط تجاری با قاره آفریقا، فقدان زیرساخت‌های مبادلات پولی و بانکی، سرمایه‌گذاری و ارائه ضمانت‌نامه برای پروژه‌ها است، در این زمینه می‌توان از زیرساخت‌های ایجاد شده توسط هم‌پیمانان ایران بهره‌برداری نمود. چین و روسیه به‌عنوان دو متحد راهبردی ایران در قاره آفریقا، زیرساخت‌هایی برای توسعه تجارت با این قاره ایجاد کرده‌اند. یکی از این زیرساخت‌ها، مکانیزم مبادلات بانکی مستقل روسیه با اتحادیه آفریقاست که ایران می‌تواند با بهره‌گیری از آن، مشکلات مربوط به مبادلات پولی و بانکی و همچنین صدور ضمانت‌نامه‌های بانکی را مرتفع سازد. از سوی دیگر، چین در چارچوب ابتکار کمربند و جاده، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در حوزه‌های انرژی و معادن آفریقا انجام داده است. ایران می‌تواند با تعریف پروژه‌های مشترک و ورود به بخشی از این طرح‌ها، ضمن بهره‌مندی از فرصت‌های موجود، موانع ناشی از تحریم‌ها را نیز پشت سر بگذارد.

منابع:

[1] https://B2n.ir/fz5165

[2] https://president.ir/fa/151482

[3] https://B2n.ir/tp3496