تحولات دو سال اخیر در قفقاز جنوبی نشان می‌دهد که راه‌اندازی دالان زنگزور تبدیل به گزینه‌ای قطعی برای تمامی طرف‌های ذی نفع در  منطقه شده است. لذا آنچه که در حال حاضر محل نزاع است راه‌اندازی دالان زنگزور نیست؛ بلکه الگوی مدیریت آن است. در همین راستا، «تام باراک» سفیر آمریکا در ترکیه، طی یک نشست خبری با خبرنگاران از الگوی مطلوب واشنگتن برای مدیریت دالان زنگزور پرده‌برداری کرده است.

باراک با اشاره به اختلاف‌نظر جمهوری آذربایجان و ارمنستان، منازعه میان باکو- ایروان را فراتر از کنترل یک مسیر ۳۲ کیلومتر توصیف کرده و برای حل این معضل پیشنهاد واگذاری مدیریت این قطعه ۳۲ کیلومتری به یک شرکت خصوصی آمریکایی به مدت صد سال را ارائه داده است.

اختلاف نظر بر سر مدیریت

با پایان منازعه قره‌باغ در سال ۲۰۲۳ اکنون دالان زنگزور تبدیل به جدی‌ترین موضوع اختلافی در قفقاز جنوبی شده است. هر دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان موافق راه‌اندازی این کریدور هستند اما الگوی مدیریت دالان همچنان محل اختلاف است.

 باکو مدعی ترانزیت آزاد و بدون مانع از باریکه جنوبی ارمنستان (استان سیونیک) است و اعمال حق حاکمیتی ارمنستان بر مسیر عبوری از خاک این کشور را به مثابه محدودیت ترانزیتی در نظر می‌گیرد. به گونه‌ای که الهام علی‌اف اخیراً بیان داشته بود که باکو به هیچ وجه نخواهد پذیرفت که شهروندان آذربای هنگام عبور از باریکه جنوبی ارمنستان با ماموران مرزی ارمنستان مواجه شود.

 ایروان اما اصرار دارد این مسیر کاملاً تحت حاکمیت ارمنستان قرار داشته باشد. به این معنا که چک‌پست‌هایی را در طول مسیر دایر نموده، قوانین گمرکی را اعمال نموده، حق ترانزیت دریافت کرده و در هرجا که لازم بداند بازرسی‌های امنیتی از محموله‌های عبوری داشته باشد.

در این میان هرکدام از قدرت‌های ذی‌نفع نیز مدل مدنظر خورد را برای کنترل دالان عبوری از ارمنستان مد نظر دارند. مسکو خواهان کنترل دالان توسط نیروهای امنیت مرزی روسیه است. آنکارا در حالت حداکثری خواهان کنترل  ترکی- آذری و در حالت حداقلی «مدل فراسرزمینی» است. در این میان به نظر می‌رسد که جمهوری اسلامی ایران هنوز با اصل راه‌اندازی دالان زنگزور به طور کامل کنار نیامده است.

مدل آمریکایی کنترل

بعد از جمهوری آذربایجان و ارمنستان، آنکار اصلی‌ترین بازیگر کریدور زنگزور به حساب می‌آید زیرا یک سر دالان زنگزور به درون این کشور ختم می‌شود. این در حالی است که ترکیه یکی از بازوهای مهم ناتو در منطقه محسوب می‌شود که نه تنها در چارچوب راهبرد ایالات متحده امریکا ایفای نقش می‌کند، بلکه در موارد خاص نیز به دنبال جهت دادن به سیاست خارجی آمریکا در راستای منافع ملی خویش است. بر همین اساس به نظر می‌رسد که ترکیه در حال حاضر یک قدم از مدل ایده‌آل «ترکی- آذری» برای کنترل دالان زنگزور کوتاه آمده و به مدل فراسررزمینی کنترل دالان توسط یک نهاد بین‌المللی یا اپراتور خارجی روی آورده است.

 بر اساس گمانه‌های تائید نشده، پیشنهاد واگذاری مدیریت دالان به یک شرکت بی‌طرف ابتدا توسط ترکیه مطرح شده است. حتی بعید نیست که این ایده توسط اردوغان در دیدار تاریخی با پاشینیان در استانبول (30 خرداد ۱۴۰۴) در بالاترین سطح به اطلاع ارمنی‌ها رسیده باشد.

در هر صورت پیشنهاد مطرح شده چه به ابتکار خود آمریکایی‌ها و چه به ابتکار ترک‌ها بوده باشد، از دو جهت حائز اهمیت است: نخست این که بیان ابتکار مذکور توسط آمریکا فشار افکار عمومی در انتقاد از دولت پاشینیان به علت همراهی با باکو و آنکارا را کاهش می‌دهد و دوم این که به دونالد ترامپ فرصت می‌دهد که در رزومه خود پرونده میانجیگری صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان را قرار دهد تا یک قدم به رویای خود برای رسیدن به جایزه صلح نوبل نزدیک‌تر شود.

پیشنهاد اوپراتوریِ شرکت آمریکایی در دالان زنگزور در حالی مطرح شده است که جمهوری ارمنستان تا کنون در سیاست‌های اعلامی و اعمالی خود در مورد واگذاری این مسیر به هر طرف ثالثی (حتی آمریکا) مخالفت کرده است. اما در روزهای گذشته پاشینیان به بازی با واژه‌ها روی آورده است که بیانگر تغییر تدریجی مواضع ایروان در قبال ابتکارهای مطرح شده است. به عنوان مثال پاشینیان از ابتکار مطرح شده در مورد اجاره دادن مسیر مذکور به یک شرکت خارجی تحت عنوان «حق ساخت و ساز» یاد کرده است.

برقراری دیدارهای دیپلماتیک متعدد میان مقامات کشورهای ذی‌نفع و همچنین سخنان آنان در برابر رسانه‌ها نشان از نزدیک شدن رویکردهای مختلف برای راه‌اندازی و مدیریت دالان زنگزور در آینده نزدیک است.