پافشاری مقامات آمریکایی در هفته‌های اخیر بر خواسته‌هایی که خطر قرمز ایران محسوب می‌شوند، یعنی برچیدن تمامی تأسیسات هسته‌ای یا توقف غنی‌سازی در داخل ایران، احتمال شکست مذاکرات را بالا برده است. دونالد ترامپ مکرراً بیان می‌کند که اگر به توافق هسته‌ای نرسد، ایران بمباران خواهد شد.[1] همچنین کشورهای اروپایی چندین بار تهدید به استفاده از مکانیسم ماشه کرده‎‌اند و ایران نیز در پاسخ، گزینه خروج از پیمان منع اشاعه سلاح هسته‌ای (NPT[2]) را روی میز گذاشته است که می‌تواند روابط ایران و غرب را وارد چرخه تصاعد تنش بکند. چنین اظهارنظرهایی این تصویر را در اذهان ایجاد کرده است که شکست گفتگوها به معنای جنگ خواهد بود.

با این حال می‌توان به سناریوهای جایگزین فکر کرد، سناریوهایی که در آن‌ها به جای وقوع جنگ، فقط سطوح پایینی از تنش همچون گذشته میان ایران و غرب (تروئیکای اروپایی و آمریکا) تداوم می‌یابد؛ چراکه آمریکا در استفاده از ابزار نظامی محدودیت‌ها قابل توجهی دارد و ایران می‌تواند این محدودیت‌ها را افزایش دهد. به عبارت دیگر این امکان کاملاً وجود دارد که شکست مذاکرات به مسیری غیر از یک جنگ گسترده میان ایران و آمریکا بیانجامد.

ماشه و ان پی تی

اولین خطر شکست مذاکرات، استفاده اروپا از مکانیسم ماشه و خروج ایران از ان پی تی در واکنش به آن است. در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه تمام قطعنامه‌های مصوب شورای امنیت بین سال‌های 2006 تا 2015 که ایران را ذیل فصل 7 منشور سازمان ملل برده بودند باز خواهند گشت. با عدم حصول توافق، چنین اقدامی توسط سه کشور اروپایی بسیار محتمل خواهد بود (قطعی نیست، چراکه ایران شاید بتواند با استفاده مؤثر از تهدید، اروپا را از چنین کاری باز دارد)؛ اما ایران ممکن است در پاسخ از ان پی تی خارج نشود. در گذشته و هنگامی که ترامپ در دوره نخست ایران را به خروج از برجام تهدید کرد، ایران نیز تهدید مشابهی را مطرح کرده بود[3] که اجرا نشد. به عبارت دیگر ممکن است ایران با بدون پاسخ گذاشتن فعال‌سازی ماشه، تنش را در همین مرحله به پایان برساند.

در سناریوی متضاد، خروج از ان پی تی مسیر ایران را برای ساخت سلاح هموارتر می‌کند؛ اما این به معنای ناممکن‌شدن مصالحه یا قطعی‌شدن ساخت سلاح هسته‌ای نیست. نخست، اگر چه ایران با خروج از ان پی تی، می‌تواند اجرای موافقتنامه پادمان را لغو کند و بازرسی‌های آژانس را به صفر برساند، اما چنین کاری اختیاری خواهد بود. با وجود اینکه لزوم امضای موافقتنامه پادمان در ماده 3 ان پی تی آمده است؛ اما به لحاظ حقوقی این دو از یکدیگر جدا هستند، همچون هند که هم دارای سلاح هسته‌ای است و هم موافقتنامه پادمان را با آژانس امضا کرده است.[4] افزون بر این، خروج از ان پی تی یک فرآیند سه ماهه خواهد بود. تمام این موارد نشان می‌دهد با خروج ایران از ان پی تی همچنان مسیر برای کاهش تنش و چانه‌زنی میان طرفین باز خواهد بود.

اقدام نظامی گسترده آمریکا احتمال پایینی دارد

اصلی‌ترین نگرانی‌ پیرامون شکست مذاکرات، این است که ترامپ تهدید خود را مبنی بر بمباران ایران عملی کند. با این حال، چنین اقدامی محدودیت‌ها و خطرات خاص خود را دارد که احتمال آن را بسیار پایین می‌آورد. یک عملیات نظامی برای اینکه برنامه هسته‌ای را در کوتاه مدت متوقف کند نیازمند شدت بالا، گستردگی زیاد و تداوم است(بسیاری از تحلیل‌های نظامی نابودی کامل را ممکن نمی‌دانند[5]) . چنین حرکتی با اقدامات نظامی پیشین که آمریکا علیه ایران انجام داد تفاوت بسیاری خواهد داشت؛ زیرا هزینه تحمیلی آن و آسیبی که به اعتبار ایران وارد می‌کند آنقدر بالاست که ایران ناچار به واکنش شدید خواهد شد. در نتیجه منطقه و آمریکا وارد یک جنگ فراگیر می‌شود. ترامپ به عنوان رئیس‌جمهوری که قصد اولویت‌دادن به مهار چین و خروج آمریکا از درگیری‌های منطقه‌ای را دارد، بعید است چنین خطری را بپذیرد. البته این موارد جدای از این نکته هستند که همچنان احتمال موفقیت کامل این عملیات نظامی مشخص نیست و ممکن است تنها باعث تصمیم ایران به  ساخت سلاح شود. کشورهای عرب نیز نمی‌خواهند در تنش نظامی میان ایران و آمریکا آسیب ببینند. سخنان ترامپ در عربستان سعودی مبنی بر اینکه اگر ایران «جاه‌طلبی‌‌های هسته‌ای» خود را کنار نگذارد با فشار حداکثری مواجه خواهد شد[6]، نشانه‌ای از نامطلوب‌بودن اقدام نظامی گسترده برای آمریکا دارد.

علاوه بر این، چنین جنگی می‌تواند وضعیت داخلی ترامپ را نیز تحت تأثیر قرار دهد. علی‌رغم اینکه طبق نظرسنجی شورای شیکاگو در امور جهانی[7] 48% مردم آمریکا موافق حمله هوایی به تأسیسات هسته‌ای ایران هستند[8]، ترامپ می‌داند حرکت نظامی پرخطری که می‎تواند جرقه یک جنگ بزرگ در خاورمیانه را بزند، به شدت اقتصاد آمریکا را تحت تأثیر قرار خواهد داد. نظرسنجی اخیر فاکس نیوز نشان می‌داد که مردم آمریکا از عملکرد ترامپ در مسئله تورم و اقتصاد بسیار ناراضی هستند.[9] هنگامی که محبوبیت ترامپ در مدیریت اقتصاد آمریکا در سطح پایینی است، احتمال کمی وجود دارد که او به سراغ اقدام نظامی خطرناک و مبهم برود.

اقدام نظامی محدود و دقیق

آن چیزی که احتمال بیشتری دارد، این است که آمریکا با یک ضربه نظامی دقیق و محدود، بخواهد بدون تحریک ایران  به پاسخ (شدید)، ، مذاکرات را از بن‌بست خارج و خواسته‌های خود را به ایران تحمیل کند. تجربه دو درگیری نظامی میان ایران و آمریکا پس از انقلاب، یعنی جنگ نفتکش‌ها در 1367 و ترور سردار سلیمانی در 1398، نشان می‌دهد آمریکا تمایل بالایی برای انجام چنین کاری دارد. از نظر آمریکایی‌ها در هر دو مورد  ایران برای اینکه هزینه درگیری نظامی شدید را ندهد ناچار به عقب‌نشینی شد یا پاسخی در سطح پایین‌تر داد تا تنش کنترل شود. در اینجا نقش اسرائیل نیز پررنگ می‌شود که برخلاف آمریکا ناتوان از اقدام نظامی گسترده برای نابودی برنامه هسته‌ای، اما قادر به اجرای حمله محدود است. همچنین این اقدام می‌تواند به جای آنکه نظامی و علنی باشد، به صورت خرابکاری نیز رخ دهد تا ایران پیام آمریکا و اسرائیل را دریافت کند.  از نظر آنهااین نوع از حمله یا خرابکاری می‎تواند هم منجر به افزایش تنش نشود، هم ایران را وا دارد که در مذاکرات به خواسته آمریکا تن دهد.

آنچه ایران می‎‌تواند انجام دهد

رفتار و مواضع سیاستمداران ایران نقش برجسته‌ای در نگاه طرف غربی به این گزینه‌ها دارد. ایران باید نشان دهد نه تنها آماده پاسخ به هرگونه اتخاذ گزینه نظامی است؛ بلکه این پاسخ می‌تواند منطقه را درگیر جنگ یا منازعه گسترده بکند که متحدین آمریکا را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. سیاستمداران ایرانی باید در مواضع خود به نحوی سخن بگویند که کابینه ترامپ متوجه عواقب اقتصادی درگیری نظامی با ایران شود. چت‌های افشاشده از تیم امنیت ملی ترامپ نشان داد که مسئله قیمت نفت و اثر آن بر اقتصاد آمریکا چقدر می‌تواند برای برخی اعضای کابینه جدی باشد. افزون بر این، لازم است ارتش و سپاه پاسدارن در مواقع لازم رزمایش‌های نظامی ترتیب دهند تا آمریکا متوجه اراده ایران برای پاسخ به اقدامات نظامی بشود. همراه با این موارد، تداوم حملات موشکی انصارالله یمن می‌تواند هزینه‌های حرکت نظامی را در ذهن تصمیم‌گیران آمریکایی بالا ببرد. در مجموع مواضع،تهدیدها و رفتارهای ایران باید نگرانی‌های این قشر میانه‌رو از کابینه و اطرافیان ترامپ را برجسته کند تا ترامپ نتواند تصمیم به استفاده از زور بگیرد.

آینده شکست مذاکرات و بازگشت به گذشته

رئیس‌جمهور آمریکا محدودیت‌های کمی برای استفاده از گزینه نظامی ندارد و ایران نیز ضمن بهره‌برداری از این فرصت، باید با به کارگیری درست از تهدید و مواضع دقیق، دست ترامپ را برای استفاده از این گزینه‌ها ببندد. چنین کاری ناممکن نیست. با این وجود، در سمت اروپا، احتمال بالایی وجود دارد که تروئیکا به دلیل شکست مذاکرات هسته‌ای مکانیسم ماشه را فعال کند. البته این سناریو نیز لزوماٌ به افزایش حاد تنش منجر نمی‌شود؛ چرا که حتی با فرض عملی شدن تهدید ایران به  خروج از ان پی تی، ایران لزوماٌ به سرعت به سمت ساخت سلاح هسته‌ای نخواهد رفت و ممکن است برخی تعاملات محدود با آژانس بین المللی اتمی را حفظ کند.   این به معنای بازگشت تحریم‌ها، افزایش فشار آمریکا و تمرکز مجدد بر جنگ سایه‌ها خواهد بود. در این صورت روابط میان ایران و غرب به پیش از 2015 باز خواهد گشت. از سوی دیگر وضعیت ابهام‌آمیز جدید در این سناریو به جای تداوم تنش ممکن است انگیزه دو طرف را برای رسیدن به یک توافق هسته‌ای جدید افزایش ‌دهد.

منابع و پی‌نوشت‌ها:

[1]- https://www.reuters.com/world/trump-says-there-will-be-bombing-if-iran-does-not-make-nuclear-deal-2025-03-30/

[2]- Non-Proliferation Treaty. https://disarmament.unoda.org/wmd/nuclear/npt/text/

[3]- https://www.theguardian.com/world/2018/apr/24/iran-threatens-to-withdraw-from-nuclear-weapons-treaty-npt

[4]- https://www.iaea.org/newscenter/news/india-safeguards-agreement-signed#:~:text=An%20Agreement%20between%20the%20Government%20of%20India,IAEA%20Board%20of%20Governors%20in%20August%202008.

[5]-  برای نمونه بنگرید به:

https://jinsa.org/jinsa_report/mckenzie-iran-poisoned-chalice-may-2025/

https://www.rand.org/pubs/monographs/MG1180.html

[6]- https://www.foxnews.com/world/trump-offers-iran-choice-drop-nuclear-weapons-face-maximum-pressure

[7]- The Chicago Council on Global Affairs

[8]- https://globalaffairs.org/sites/default/files/2025-04/CCGA-Ipsos%20Flash%20Poll-Iran-0425.pdf

[9]- https://www.foxnews.com/official-polls/fox-news-poll-first-100-days-president-trumps-second-term