در سال‌های اخیر نقش و اهمیت راهبردی قاره آفریقا به ویژه در بخش اقتصادی افزایش یافته است. متاسفانه ایران باوجود ظرفیت‌های بالا اقتصادی و فرهنگی در بخش بزرگی از این قاره، هنوز نتوانسته این ظرفیت بالقوه را به بالفعل تبدیل کند. بطوریکه، سهم مبادلات ایران از تجارت ۱۲۰۰ میلیارد دلاری این قاره ۱.۲ میلیارد دلار یعنی یک‌هزارم آن است، که هیچ تناسبی با ظرفیت بالای کشور ندارد. در این میان، شرق آفریقا باتوجه به ذخایر عظیم منابع طبیعی می‌تواند در زمینه افزایش تجارت ایران و کشورهای این قاره نقش مهمی ایفا نماید. در واقع، شرق آفریقا می‌تواند محیط مناسبی برای محصولات ایرانی و دستیابی به منافع اقتصادی باشد.

جامعه شرق آفریقا دروازه طلایی برای ایران

جامعه شرق آفریقا (EAC) شامل کنیا، تانزانیا، اوگاندا، بوروندی، رواندا، سودان جنوبی، جمهوری دموکراتیک کنگو و سومالی، در حال حاضر بیش از ۳۵۰ میلیون نفر جمعیت و ۳۵۶.۲۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی دارد. این جامعه به عنوان یکی از بلوک‌های اقتصادی منطقه‌ای پیشرو در آفریقا، رشد قابل توجهی در ایجاد منطقه تجارت آزاد، اتحادیه گمرکی و بازار مشترک برای کشورهای عضو خود داشته است. در سال ۲۰۲۳، تجارت درون منطقه‌ای EAC به مرز ۱۲.۱ میلیارد دلار و تجارت با سایر نقاط جهان به ۸۰ میلیارد دلار رسید. با این حال، بسته شدن مرزها، اختلافات تجاری و موانع غیرتعرفه‌ای موجود در نتیجه تنش‌ها و درگیری‌های داخلی، باعث شد فرصت‌های تجاری درون منطقه‌ای به حداکثر نرسد.

علاوه بر بازار جامعه شرق آفریقا، دسترسی به سایر بازارهای آفریقایی (مانند COMESA، SADC و AfCFTA) و همچنین به بازارهای بین‌المللی نیز از طریق ترتیبات تجارت ترجیحی ممکن است. بازار مشترک شرق و جنوب آفریقا (COMESA) شامل ۲۱ کشور عضو با جمعیت ۵۶۰ میلیون نفر و تولید ناخالص داخلی ۷۶۸ میلیارد دلار است، در واقع، یکی از بزرگترین ترتیبات تجاری در آفریقا است. کنیا، رواندا، اوگاندا، بوروندی و سودان جنوبی اعضای COMESA هستند. جامعه توسعه جنوب آفریقا (SADC) شامل ۱۶ کشور عضو و تولید ناخالص داخلی کل ۷۲۰ میلیارد دلار است. تانزانیا تنها عضو SADC در میان کشورهای شریک EAC است. سایر کشورهای شریک EAC می‌توانند از طریق تانزانیا به بازار SADC دسترسی داشته باشند.

با در نظر گرفتن این موضوع، گسترش مبادلات تجاری ایران با کشورهای جامعه شرق آفریقا با محوریت کنیا و تانزانیا، علاوه بر افزایش حجم مبادلات با کشورهای پیش‌گفته، نفوذ تجاری ایران در مرکز و جنوب قاره را نیز تقویت می‌کند. در سال‌های اخیر نفوذ ایران در منطقه بیشتر معطوف به ابزارهای فرهنگی و دیپلماتیک بود، اما تقویت تجارت با محوریت شرق می‌تواند این امر را متوازن نماید.

نقش بنادر کنیا و تانزانیا

در حال حاضر، تقریبا ۸۰ درصد تجارت جهان از طریق دریاها صورت می‌گیرد و این امر برای قاره آفریقا نیز صادق است. از همین رو، تقویت همکاری‌های بندری ایران و جامعه شرق آفریقا و تقویت خطوط کشتیرانی برای انتقال کالاهای ایرانی و توزیع آن نقش اساسی دارد. باید توجه داشت که از ۱.۲ میلیارد دلار تجارت دوجانبه، ۱.۱ میلیارد دلار آن مربوط به صادرات ایران است. در این راستا، سه بندر «مومباسا» کنیا و «دارالسلام» و «زنزیبار» تانزانیا در حاشیه اقیانوس هند نقش مهمی ایفا می‌کنند. در حال حاضر، مومباسا شلوغ‌ترین بندر در شرق آفریقا است و به عنوان نقطه ورود اصلی کالاهای ایران به بازار ۳۵۰ میلیون نفری و فراتر از آن عمل خواهد کرد.

کالاهای صادراتی ایران به کنیا می‌تواند از طریق تانزانیا و راه‌آهن کریدور مرکزی به رواندا، بوروندی و جمهوری دموکراتیک کنگو برسد که فرصت‌های تجاری جدیدی را برای شرکت‌های حمل و نقل، انبارداران و خدمات لجستیک مرزی تانزانیا فراهم می‌کند. تقویت روابط ایران و کنیا می‌تواند باعث رقابت تانزانیا و نزدیکی بیشتر آن به تهران شود. این اقدام همچنین یک لایه ژئوپلیتیکی به این موضوع می‌افزاید، زیرا دو بندر بزرگ شرق آفریقا، مومباسا و دارالسلام، برای ایفای نقش دروازه‌های قاره‌ای رقابت می‌کنند.

نتیجه‌گیری

توسعه روابط اقتصادی ایران و جامعه شرق آفریقا می‌تواند بستر مناسبی برای دستیابی به حجم تجارت هدف‌گذاری شده ۱۰ میلیارد دلار بین تهران و این قاره باشد. در این میان، تقویت دیپلماسی اقتصادی با کشورهای منطقه به ویژه کنیا و تانزانیا در این راستا بسیار تاثیرگذار است، زیرا بنادر آن‌ها در واقع به عنوان دروازه‌ای برای ورود ایران به بازارهای آفریقا محسوب می‌شوند.